{"th-TH":"

มิตรบำรุงเมือง Everyday-Life History

“ประวัติศาสตร์ที่ยังแวดล้อมอยู่ในชีวิตประจำวัน”

คติพุทธจักรวาลของการสร้างกรุงรัตนโกสินทร์นั้นเคยตั้งอยู่ เคลื่อนย้าย และหายไป ศูนย์กลางพระนครเกิดการเปลี่ยนแปลงและกระจายตัวออกไปอยู่หลายครั้งตามอุปลักษณ์เชิงพื้นที่ของชนชั้นปกครอง แต่สิ่งนั้นเทียบไม่ได้กับพลวัต การเคลื่อนตัว และการแทรกแซงแทนที่เข้าสู่เมืองของสามัญชนหลากชาติพันธุ์

สำนึกรู้ของการแบ่งพื้นที่เชิงชนชั้นในเขตพระนครตามคติจักรวาลได้ผ่อนตัวลงเมื่อกำแพงพระนครถูกเปิดออก ความจำกัดของขนาดเมืองผลักดันให้การสร้างวังต้องกระจายตัวออกไปยังนอกเขตกำแพงเมือง สามัญชนเคลื่อนย้ายแทรกตัวเข้ามาแทนที่โดยตั้งรกรากค้าขายในเขตเมือง คติจักรวาลของการสร้างเมืองได้สลายตัวลงอย่างสิ้นเชิงเมื่อเกิดการรื้อถอนวังหน้า การขยายทุ่งพระสุเมรุ และการตัดถนนราชดำเนินไปยังพระราชวังดุสิตที่ห่างไกลไปทางทิศเหนือในรัชกาลที่ 5 [1] มหานครบางกอกก่อตัวขึ้นบนฐานที่มั่นของชนชั้นสูงที่เจือจางลงในเขตพระนคร แทนที่ด้วยชีวิตชีวาของคนธรรมดาในเมือง ห้างร้านชาวจีน ตะวันตก อินเดีย ชุมชนช่างฝีมือชาวลาว มาเลย์ เขมร เวียดนาม ร่วมกลั่นกรองสรรค์สร้างถิ่นที่ จนเป็นย่านพระนครกับประวัติศาสตร์ที่ยังแวดล้อมอยู่ในชีวิตประจำวัน

ทุกตารางนิ้วของย่านพระนครเต็มไปด้วยชีวิตและประวัติศาสตร์ ในที่นี้จะหยิบยกหนึ่งในแกนถนนแนวนอนและแนวตั้ง (แกน x-y) ขึ้นมาเล่าความโดยย่อ คือ ถนนบำรุงเมือง และถนนมหาไชย เพื่อไล่เรียงภาพอดีตที่ยังคงสะท้อนอยู่ตราบจนวันนี้ โดยมีจุดตัดถนนทั้งสองสายที่กลายเป็นย่าน Up and Coming มากที่สุดแห่งหนึ่งของกรุงเทพ

แผนที่กรุงเทพ พ.ศ.2450 คัดลอกและเผยแพร่โดยจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

ถนนบำรุงเมืองตัดผ่านตะวันตก-ตะวันออกใจกลางภาพ ผ่านสี่กั๊กเสาชิงช้า เสาชิงช้า ตลาดเสาชิงช้าหน้าวัดสุทัศน์เทพวราราม ยาวเลยออกไปผ่านแยกประตูสำราญราษฎร์ ถนนมหาไชยตัดผ่านแนวเหนือ-ใต้ ด้านในกำแพงเมือง (ค่อนไปทางขวาของภาพ) สังเกตเห็นได้ว่ามีชุมชนเก่าในบริเวณป้อมมหากาฬทางทิศเหนือ และกองมหันตโทษทางทิศใต้

ถนนบำรุงเมือง ถนนแกนนอนใจกลางเมือง (แกน X)

ห้างน้ำหอม ร้านสังฆภัณฑ์ ตลาด โรงแก๊ส โรงตึ๊ง ไปถึงถังประปาคู่

ถนนบำรุงเมือง (หรือถนนเสาชิงช้า) หนึ่งในถนนสามสายแรกที่ตัดขึ้นโดยเทคนิคแบบตะวันตกในพระนคร ถนนแต่เดิมมีขึ้นตั้งแต่ในรัชกาลที่ 1 ตัดขึ้นแนวตะวันตก-ตะวันออกผ่านกลางพระนคร จากพระราชวังหลวง ณ ป้อมสัญจรใจ ข้ามสะพานช้างโรงสี ผ่านหน้าวัดสุทัศน์เทพวราราม ไปสิ้นสุดที่กำแพงเมืองตรงประตูสำราญราษฎร์ (หรือทีเรียกกันว่า ประตูผี) มีการปรับปรุงและขยายถนนในรัชกาลที่ 4 และ 5 และตัดขยายถนนยาวออกไปถึงประปาแม้นศรีในภายหลัง ถนนสายนี้เต็มไปด้วยชีวิตชีวาของผู้คน ห้างร้านขายสินค้าต่างประเทศ เครื่องแก้ว ร้านสังฆภัณฑ์ ตลาด โรงแก๊ส โรงตึ๊งแห่งแรก และประปาแม้นศรีที่แจกจ่ายน้ำไปทั่วพระนคร

อีแอมกาติ๊บ ห้างสรรพสินค้าอันโก้หรูจากรุ่นสู่รุ่น

พระนครเป็นสิ่งหลอมรวมจากผู้คนหลากชาติพันธุ์ นอกจากชาวจีนและชาวตะวันตกที่เข้ามาทำการค้าขายในสยามแล้ว ชาวอินเดียก็เป็นชนชาติหนึ่งที่มีบทบาทสำคัญที่สร้างพหุวัฒนธรรมในย่านพระนคร นายอีแอม กาติ้บ จากเมืองสุรัต รัฐคุชราต เดินทางเข้ามาค้าขายในสยามในรัชกาลที่ 5 เมื่อปี พ.ศ.2439 เปิดร้านขายสินค้าจากต่างประเทศบนถนนเจริญกรุงตรงสี่แยกสะพานถ่าน มีบุตรชายชื่อ นายเอจี กาติ้บ บุตรผู้นี้มีหัวการค้าดีทำให้ห้างกาติ้บเจริญก้าวหน้าจนที่เดิมคับแคบไป จึงย้ายมาเปิดกิจการ ณ อาคารหัวมุมถนนบำรุงเมือง ติดกับสะพานช้างโรงสี ตั้งชื่ออาคารตามชื่อบุตรชายว่า ฟาซาล (หลานของ อีแอม กาติ้บ)

อาคารฟาซาล หรือในชื่อ อาคารอีแอมกาติ๊บ ก่อสร้างแล้วเสร็จในปี พ.ศ.2474 ตามที่ระบุไว้บนป้ายปูนปั้น 19 FAZAL BUILDING 31 ด้านหน้าราวระเบียงชั้นดาดฟ้า ส่วนใต้หน้าต่างชั้นสองมีอีกป้ายหนึ่งจารึกว่า 18 E.M.KATIB 96 ๑๘ อี แอม กาติ้บ ๙๖ และอักษรฮินดู ที่น่าจะมีความหมายเดียวกัน [2] อาคารอีแอมกาติ๊บเป็นที่นิยมอย่างมาก โดยเฉพาะเจ้านายฝ่ายในที่นิยมมาเลือกซื้อสินค้าประเภทน้ำหอม เครื่องแก้ว เครื่องกระเบื้องจากยุโรป กลิ่นหอมอบอวลทั่วอาคารและหัวถนนบำรุงเมือง

อาคารฟาซาล หรือในชื่อ อาคารอีแอมกาติ๊บ ณ หัวถนนบำรุงเมือง มุมมองจากสะพานช้างโรงสี ถนนที่ทอดยาวด้านขวาในภาพคือถนนบำรุงเมือง (ภาพถ่าย พ.ศ.2566)

อนึ่ง อาคารนี้ตั้งอยู่ใกล้กับสะพานช้างโรงสี ซึ่งเคยมีการสร้างไว้อย่างมั่นคงโดยมีตอม่อก่ออิฐและปูพื้นด้วยไม้ซุงเหลี่ยมขนาดใหญ่ พระนครมีการสร้างสะพานช้างไว้เพียง 3 แห่งเพื่อลดโอกาสที่ข้าศึกจะบุกทะลวงเข้าถึงเมืองชั้นใน สะพานช้างโรงสีตั้งใจสร้างไว้ให้ช้างข้ามคลองคูเมืองเชื่อมโยงระหว่างพระบรมมหาราชวังกับโบสถ์พราหมณ์ที่เสาชิงช้า วังที่เคยถูกสร้างไว้มากในรัชกาลที่ 2 ในบริเวณนี้จึงถูกเรียกว่า วังกลุ่มช้างโรงสี รวมทั้งสี่กั๊กเสาชิงช้าก็เคยเรียกว่าสี่แยกช้างโรงสี [3] หัวถนนบำรุงเมืองนี้จึงไม่ได้เพียงคลาคล่ำไปด้วยผู้คนที่มาจับจ่ายใช้สอยในห้างอีแอมกาติ๊บเท่านั้น หากแต่บางครายังมีช้างเดินขบวนผ่านในงานพิธีอีกด้วย

ร้านค้าฝรั่งและชาวจีน ชีวิตชีวาในย่านพระนคร

ถนนบำรุงเมืองตั้งแต่สี่กั๊กเสาชิงช้าถึงประตูสำราญราษฎร์เป็นแหล่งจำหน่ายเครื่องสังฆภัณฑ์ ส่วนใหญ่เจ้าของเป็นชาวจีน การค้านั้นเกิดขึ้นมาก่อนที่จะมีการสร้างตึกแถวเสียอีก เนื่องจากบริเวณนี้อยู่ใกล้ประตูผีและวัดสระเกศ (ตามธรรมเนียมโบราณตั้งแต่สมัยสุโขทัย ห้ามทำการเผาหรือฝังศพผู้ตายซึ่งไม่ใช่พระบรมวงศานุวงศ์ชั้นสูงในเขตกำแพงเมือง ชนชั้นอื่นจึงต้องนำศพทั้งหมดออกไปเผาหรือฝังที่วัดสระเกศ) ยุคสมัยที่ผู้คนล้มตายจำนวนมากจากการระบาดของอหิวาตกโรคในรัชกาลที่ 2 ศพจำนวนมากถูกนำไปรอการปลงศพที่ดำเนินการไม่ทัน แร้งจำนวนมากจึงมาจิกกัดกินศพจนเป็นที่กล่าวขานว่า แร้งประตูผี

ตึกแถวบนถนนบำรุงเมืองเพิ่งเริ่มมามีการสร้างขึ้นในรัชกาลที่ 4 จากนั้นมีการขยายถนนและสร้างตึกขึ้นใหม่อีกครั้งในรัชกาลที่ 5 ตามรูปแบบสถาปัตยกรรมสิงค์โปร์ เป็นอาคารก่ออิฐถือปูนมีทางเดินชั้นล่างอยู่ด้านหน้า (ทางเดินอยู่ใต้พื้นชั้นบน) การเดินเท้าบนถนนบำรุงเมืองแต่เดิมจึงไม่ต้องมีทางเท้าหรือบาทวิถี ผู้คนเดินทะลุใต้อาคาร คุ้มแดด คุ้มฝน เชื่อมต่อกันไปทุกคูหาตลอดแนวบำรุงเมืองให้เป็นที่สำราญ

ตลาดและร้านค้าในเขตพระนครนอกจากที่เป็นของชาวจีนแล้ว หลังการทำสัญญาเบอร์นีกับอังกฤษในปี พ.ศ.2369 ที่อนุญาตให้ชาวอังกฤษเข้ามาทำการค้ากับชาวสยามได้ภายใต้อัตราภาษีที่จัดเก็บ การค้ากับชาวตะวันตกก็มีมากขึ้น บ้านฝรั่งและร้านค้าจึงตั้งถิ่นฐานและขยายตัวเพิ่มขึ้น ร้านค้าชาวฝรั่งมักอยู่ริมถนนมหาไชย ตะนาว เจริญกรุง บำรุงเมือง เฟื่องนคร สี่กั๊กพระยาศรี จำหน่ายเครื่องประดับ เพชรพลอย เครื่องประดับบ้าน เครื่องแก้ว ถ้วยชาม เสื้อผ้า เป็นของดีมีคุณภาพ แปลก สวยงาม แต่ราคาสูง ต่อมาจึงมีชาวจีนและอินเดียเข้ามาตั้งร้านค้าแข่งขันกันให้ได้คึกคัก [4]

ถนนบำรุงเมือง หรือถนนเสาชิงช้า แหล่งจำหน่ายเครื่องสังฆภัณฑ์แห่งย่านพระนคร ไกลออกไปในภาพคือเสาชิงช้าซึ่งแต่เดิมอยู่หน้าโบสถ์พราหมณ์ แต่ได้ถูกย้ายมาตำแหน่งนี้พร้อมการตัดขยายถนนในรัชกาลที่ 5 (ภาพถ่าย พ.ศ.2566)

ตลอดแนวถนนบำรุงเมืองคับคั่งไปด้วยสินค้านานาชนิด โดยหลักเป็นแหล่งจำหน่ายเครื่องสังฆภัณฑ์ที่บางร้านมีอายุมากกว่า 100 ปี การจำหน่ายสินค้าสังฆภัณฑ์เชื่อมโยงกับแหล่งการผลิตที่กระจายตัวอยู่ในย่านพระนคร เช่น ชุมชนบ้านบาตร ชุมชนบ้านดินสอที่ผลิตดินสอพองหรือดินสอชนวน ชุมชนบ้านสายที่ทำสายรัดประคด [4] ตลอดจนชุมชนวังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ที่ทำการเย็บจีวร หรือชุมชนเฟื่องทองตรอกวิสูตรที่เชี่ยวชาญการทำเครื่องเงินเครื่องทอง เป็นต้น แหล่งจำหน่ายเครื่องสังฆภัณฑ์นั้นมียาวตลอดแนว สลับกับบางช่วงที่เป็นร้านค้าเครื่องประดับ เครื่องแก้ว ถ้วยชาม และสิ่งของแปลกตาจากต่างประเทศ

ความทรงจำทับซ้อนของบำรุงเมือง เสาชิงช้า ตลาด และโรงแก็ส

นับตั้งแต่การลงนามกับประเทศอังกฤษในสนธิสัญญาเบาว์ริง พ.ศ.2398 สยามมีการเปิดประตูการค้าเสรี ลดอัตราภาษี เกิดสิทธิสภาพนอกอาณาเขตของชาวอังกฤษและอนุญาตให้ถือครองที่ดินได้นั้น ส่งผลให้พระนครเกิดการขยายตัวอย่างมาก กำแพงเมืองถูกขยายออกไปในรัชกาลที่ 4 พร้อมกับการขุดคลองผดุงกรุงเกษม เดิมทีพระนครมีถนนดินอัดและถนนปูอิฐก้อนวางเรียงสลับกัน แต่ในรัชกาลนี้เริ่มมีการถมอิฐหรือก้อนหินลงบนถนน ทำบาทวิถีให้คนเดิน และทำรางน้ำหรือท่อน้ำตามแบบเทคนิคตะวันตกโดยหนึ่งในนั้นคือถนนบำรุงเมือง ถนนสายนี้ถูกปรับปรุงขึ้นใหม่อีกครั้งในรัชกาลที่ 5 โดยปรับให้ได้แนวตรงกับวัดสุทัศน์ฯ ขยายถนนให้กว้างขึ้น พร้อมกับการรื้อตึกแถว 2 ฟากถนนซึ่งเจ้าของที่ดินสร้างไว้ไม่ได้ขนาดและเหลื่อมล้ำกันไปมาเพื่อสร้างใหม่ให้เสมอแนวกัน ลวดลายประดับอาคารแบบจีนลดน้อยลงแต่หันมาใช้ลวดลายปูนปั้นแบบตะวันตก [5] เสาชิงช้าที่แต่เดิมตั้งอยู่หน้าโบสถ์พราหมณ์ก็ได้ย้ายมายังใจกลางถนนบำรุงเมืองด้านหน้าวัดสุทัศน์ฯ ในเวลาเดียวกัน

(บน) แผนที่กรุงเทพ จ.ศ.1249 (พ.ศ.2430) โดยคลังทรัพยากรการศึกษาแบบเปิด สังเกตได้ว่าเสาชิงช้าตั้งอยู่หน้าโบสถ์พราหมณ์และมีโรงแก็สขนาดใหญ่อยู่ด้านหน้าวัดสุทัศน์ฯ

(ล่าง) แผนที่ พ.ศ. 2475 (สำรวจจริง พ.ศ.2463) โดยกรมทำแผนที่ เผยแพร่โดยจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

สังเกตได้ว่าเสาชิงช้าได้ย้ายตำแหน่งลงมาอยู่กลางถนนถนนบำรุงเมืองหน้าวัดสุทัศน์ฯ และมีการสร้างตลาดเสาชิงช้าแทนโรงแก็สเดิม

ในรัชกาลที่ 4 ตลาดเสาชิงช้ายุคแรกนั้นมีความรกรุงรังอยู่บริเวณหน้าวัดสุทัศน์ฯ จึงถูกย้ายออกมาบริเวณตึกโค้งข้างโบสถ์พราหมณ์ เพื่อให้โรงแก๊สหรือที่เรียกว่าโรงกลั่นลมประทีป บริษัทสกอตต์แอนด์โก มาก่อสร้างขึ้น จนกระทั่งมีบริษัทไฟฟ้าขึ้นในรัชกาลที่ 5 โรงแก๊สก็หมดความสำคัญจึงได้รื้อถอนออก แล้วย้ายตลาดกลับมาที่เดิมโดยสร้างตลาดขึ้นใหม่ให้เรียบร้อยและมีตึกแถวล้อมรอบสี่ด้าน (บนตำแหน่งลานคนเมืองปัจจุบัน) มีประตูใหญ่ด้านหน้าตรงกับวัดสุทัศน์ฯ ตลาดเสาชิงช้าที่เพิ่งย้ายกลับมานี้ไม่มีผู้มาจับจ่ายใช้สอยมากนัก จึงต้องมีกลยุทธ์ให้คนมาติดตลาดด้วยการหาร้านรวง การแสดงงิ้ว ละคร โรงบ่อนเบี้ย เพื่อดึงลูกค้า ต่อมาหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง ตลาดจึงได้เลิกกิจการไป แต่ยังใช้ตึกแถวรอบตลาดเป็นที่ทำการเทศบาลนครกรุงเทพในเวลาต่อมา [6]

ศาลาว่าการกรุงเทพ การปรับใช้และการสร้างใหม่ที่ไร้หอสูง

ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง รัฐบาลได้จัดระเบียบบริหารราชการโดยจัดตั้งหน่วยการปกครองรูปแบบเทศบาลในจังหวัดพระนครในปี พ.ศ.2476 [6] และใช้ บ้านสุริยานุวัตร ริมถนนกรุงเกษม เป็นที่ทำการแห่งแรกของเทศบาลนครกรุงเทพมหานคร [7] ในปี พ.ศ.2484 เทศบาลนครกรุงเทพฯ ได้ย้ายที่ทำการมาใช้ตึกแถวรอบตลาดเสาชิงช้า (ในขณะนั้นตลาดได้ยกเลิกไปแล้ว) โดยรื้ออาคารตึกแถวด้านหน้าที่ติดกับถนนบำรุงเมืองออก อาคารส่วนที่เหลือจึงมีลักษณะเป็นตัว U เพื่อใช้เป็นที่ทำการ ต่อมาในปี พ.ศ.2497 – 2498 เทศบาลนครกรุงเทพฯ ได้รื้อตึกแถวนี้ออกทั้งหมด และสร้างที่ทำการแห่งใหม่ขึ้นบนที่ดินที่อยู่ติดกันทางทิศเหนือ (ศาลาว่าการกรุงเทพมหานครในปัจจุบัน) ส่วนตึกแถวที่ถูกรื้อออกไปนั้นได้ทำเป็นลานกว้างสำหรับเล่นกีฬา [8] และพัฒนาเป็นลานคนเมืองในปัจจุบัน

ภาพมุมสูงบริเวณหน้าวัดสุทัศน์ฯ สังเกตเห็นตึกแถวรอบตลาดเสาชิงช้าโดยที่อาคารชุดด้านหน้าติดกับถนนบำรุงเมืองได้ถูกรื้อออกแล้ว อาคารส่วนที่เหลือจึงมีลักษณะเป็นตัว U ใช้เป็นที่ทำการเทศบาลนครกรุงเทพฯ ในพ.ศ.2489 – 2498

ที่มา สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ภาพถ่ายทางอากาศชุดปีเตอร์ วิลเลียม ฮันท์. ภ WH2/158 Williams Hunt เรื่อง วัดสุทัศน์เทพวรารามราชวรมหาวิหาร (พ.ศ.2489)

จอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี ประกอบพิธีวางศิลาฤกษ์อาคารศาลาว่าการกรุงเทพมหานคร ในปี พ.ศ.2499 โดยมี หม่อมเจ้าสมัยเฉลิม กฤดากร สถาปนิกพิเศษกรมศิลปากร เป็นผู้ออกแบบอาคารให้เป็น Town Hall ที่ทันสมัย มีลักษณะที่สำคัญคือ (1) มีห้องประชุมสภาเทศบาลซึ่งเป็นแบบหลังคาสูงใหญ่ (2) มีสัญลักษณ์ของเทศบาลนครกรุงเทพ พระอินทร์ทรงช้างเอราวัณ (3) สถานที่ทำการสูง 4 ชั้น สร้างเชื่อมกันเป็นรูปสี่เหลี่ยมมีลานกลาง (คอร์ทกลางอาคาร) และมีสนามทางด้านหน้า (4) มีหอสูงตามสมัยนิยมของการสร้าง Town Hall โดยสูงประมาณ 10 ชั้น มีการออกแบบให้มีนาฬิกาติดไว้ มีที่ดูดาว และที่ชมทิวทัศน์

แต่ในช่วงเวลาเสนอแบบก่อสร้างเพื่อของบประมาณนั้น รัฐบาลสมัยจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ได้ตัดลดงบประมาณลง หอนาฬิกาจึงไม่ได้สร้าง โดยที่เสาเข็มที่ตอกลงไปเพื่อสร้างหอสูงนั้นก็ยังคงอยู่ใต้ดินข้างอาคาร ต่อมาเมื่อหน่วยงานมีความต้องการใช้พื้นที่มากขึ้น จึงต่อเติมอาคารชั้นดาดฟ้ากลายเป็น 5 ชั้น ดังที่เห็นในปัจจุบัน [9]

แบบร่างศาลาเทศบาลนครกรุงเทพฯ (ซ้าย) แบบร่างรูปด้านหน้าเดิม ออกแบบตามสมัยนิยมของการสร้าง Town Hall โดยมีหอสูงประมาณ 10 ชั้น มีการออกแบบให้มีนาฬิกาติดไว้ มีที่ดูดาว และที่ชมทิวทัศน์ (ขวา) แบบร่างรูปด้านหน้าที่ใช้สร้างจริง

ที่มา สมัยเฉลิม กฤดากร, หม่อมเจ้า, งานสถาปัตยกรรมของ ม.จ. สมัยเฉลิม กฤดากร ที่เกี่ยวกับการก่อสร้างต่อเติมและบูรณะพระราชมณเฑียรสถาน (พระนคร: โรงพิมพ์พระจันทร์, 2510. พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานรับพระราชทานเพลิงศพ หม่อมเจ้าสมัยเฉลิม กฤดากร), ไม่ปรากฏเลขหน้า

การสร้างอาคารเทศบาลนครกรุงเทพฯ ก่อให้เกิดพลวัตใหม่แก่ถนนบำรุงเมือง กิจกรรมการค้าที่สัมพันธ์กับข้าราชการและการทำงานเกิดขึ้นอย่างหนาแน่น เช่น ร้านอาหาร โรงพิมพ์ ร้านถ่ายเอกสาร ร้านรับตัดชุดข้าราชการ ร้านขายเหรียญตรา ร้านรองเท้า ร้านขนม โรงแรม ผสมผสานไปกับแหล่งขายเครื่องสังฆภัณฑ์ ห้างร้าน น้ำหอม ถ้วยชาม ที่เคยมีมาก่อนหน้า ชีวิตชีวาบนถนนบำรุงเมืองจึงพูลทวีขึ้นเป็นอย่างยิ่ง

โรงตึ๊งย่องเซี้ยง สถานธนานุบาลแห่งแรกของพระนคร

โรงรับจำนำสำราญราษฎร์ หรือโรงรับจำนำย่องเซี้ยง ตั้งอยู่บนสี่แยกสำราญราษฎร์บนแยกถนนบำรุงเมืองตัดกับถนนมหาไชย บริเวณใกล้ประตูผี เป็นโรงรับจำนำแห่งแรกของกรุงรัตนโกสินทร์ ตั้งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 4 โดยชาวจีนชื่อ เจ็กฮง หรือจีนฮง แต่เดิมการรับจำนำจะเกิดขึ้นตามบ้านหรือการนัดพบ แต่จีนฮงเปิดโรงรับจำนำขึ้นเป็นคนแรก โดยในสมัยนั้นยังไม่มีกฎหมายควบคุม ไม่ต้องขออนุญาต ไม่มีการเก็บค่าธรรมเนียมจากรัฐ

โรงรับจำนำย่องเซี้ยงแต่แรกเริ่มยังไม่ได้มีผู้นิยมนำของมาตึ๊งมากนัก (ตึ๊งในภาษาจีนแต้จิ๋วแปลว่าจำนำ) แต่จีนฮงเรียกลูกค้าโดยให้ราคาสูง ไม่เกี่ยงสิ่งของที่จะรับจำนำ ดอกเบี้ยไม่สูง ผิดนัดชำระก็ผ่อนปรนให้ได้ และยังมีการทำสมุดทะเบียนของที่มาจำนำเป็นสมุดบัญชีเรียกว่า ตึ๊งโผว เพื่อจดรายการสิ่งของ และมีตั๋วประทับตรายี่ห้อไว้ให้แก่ผู้จำนำด้วยเพื่อเป็นหลักฐานไม่หลงลืมกัน โรงรับจำนำแห่งนี้จึงกลายเป็นที่นิยมอย่างยิ่ง [10]

โรงรับจำนำสำราญราษฎร์ หรือโรงรับจำนำ “ย่องเซี้ยง” สถานธนานุบาลแห่งแรกของพระนคร ตั้งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 4 โดยชาวจีนชื่อ เจ็กฮง หรือจีนฮง และยังเปิดกิจการอยู่ในปัจจุบัน (ภาพถ่าย พ.ศ.2566)

กิจการโรงรับจำนำเติบโตขึ้นหลายแห่ง โดยมีมากกว่า 200 โรงในสมัยรัชกาลที่ 5 จึงเกิดการตราพระราชบัญญัติโรงรับจำนำ ร.ศ.114 ตรงกับ พ.ศ.2438 เพื่อควบคุมค่าธรรมเนียม อัตราดอกเบี้ย การทำตั๋วจำนำ บัญชีหลักฐาน ตลอดจนวิธีปฏิบัติของผู้นำของมาจำนำไม่ให้เป็นที่ผิดกฎหมาย โรงรับจำนำหลายแห่งจึงดำเนินการไม่ได้และปิดตัวลง (โรงรับจำนำฮั่วเส็ง ถนนพาหุรัด เป็นแห่งแรกที่มาจดทะเบียนขออนุญาต จึงถือเป็นโรงรับจำนำที่ถูกกฎหมายแห่งแรกไป) [11] โดยที่โรงรับจำนำย่องเซี้ยงนี้ยังเปิดดำเนินการมาถึงปัจจุบัน

แม้ว่าจะมีการผลัดเปลี่ยนเจ้าของในปี พ.ศ.2541 แต่อาคารยังคงมีสภาพดั้งเดิมตามแต่แรก มีลายฉลุช่องลมสีฟ้า และป้ายชื่อร้านสีแดง แต่ได้มีการปิดประตูและหน้าต่างทึบทางด้านถนนบำรุงเมือง เพื่อให้เหลือทางเข้าออกด้านเดียวจากทางฝั่งถนนมหาไชย อาจเป็นเพราะคนเดินเท้ามักใช้โรงรับจำนำนี้เป็นช่องเดินผ่านทะลุเชื่อมสองถนน ตามแบบแปลนเดิมที่ให้คนเดินทะลุผ่านได้ในชั้นหนึ่งตลอดถนนบำรุงเมือง [12]

ประปาแม้นศรี หอเก็บน้ำคู่แห่งพระนคร

ครั้งหนึ่ง ชาวพระนครต้องดื่มกินน้ำจากแม่น้ำลำคลอง แม้แต่ชาววังก็ต้องเสวยน้ำจากแม่น้ำ แต่เป็นน้ำจากต้นน้ำเพชรบุรีขนถ่ายมาเก็บสำรองไว้ในโอ่ง เพราะรสชาตินั้นอร่อยกว่าน้ำในพระนคร เมื่อรัชกาลที่ 5 ได้เสด็จประพาสยุโรปก็ทรงเห็นว่ากรุงเทพควรมีน้ำสะอาดสำหรับดื่มและใช้อย่างถูกสุขลักษณะ จึงโปรดให้ นายเดอลาม โฮเตียร์ ช่างผู้ชำนาญการประปามาจากฝรั่งเศส มาวางแผนการประปาของกรุงเทพฯ สร้างที่ทำการประปาขึ้น 2 แห่งและวางระบบท่อเชื่อมโยงกัน เริ่มจากคลองขุดที่ส่งน้ำมาจากปทุมธานีเข้ามาถึงโรงกรองน้ำที่สามเสน แล้วจึงส่งน้ำนำมาพักไว้ที่หอเก็บน้ำประปาแม้นศรีนี้ เพื่อแจกจ่ายน้ำให้ชาวพระนคร ต่อมาการประปาสยามจึงได้ถูกจัดตั้งขึ้นในปี พ.ศ.2452 และเปิดกิจการในปี พ.ศ.2457

“น้ำประปาของกรุงเทพฯ เป็นน้ำสะอาดไม่แพ้เมืองใดในโลก” กล่าวไว้โดย Fermand Didier วิศวกรชาวฝรั่งเศส ผู้บริหารการประปาในรัชกาลที่ 5 เขียนไว้ในหนังสือที่ตีพิมพ์ในยุโรป [13]

ประปาแม้นศรี หอเก็บน้ำคู่ที่เคยแจกจ่ายน้ำไปทั่วพระนคร ต่อมาการประปาสยามจึงได้ถูกจัดตั้งขึ้นในปี พ.ศ.2452 และเปิดกิจการในปี พ.ศ.2457 (ภาพถ่าย พ.ศ.2566)

อนึ่ง คำว่า “แม้นศรี” มาจากชื่อของ หม่อมแม้น ผู้เป็นหม่อมห้ามในสมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังสีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช (หม่อมห้าม หมายถึง สตรีสามัญที่เป็นภรรยาของเจ้านาย) ที่ท่านทรงโปรดอย่างมาก เมื่อหม่อมแม้นถึงแก่อนิจกรรมจึงได้มีการจัดพิธีอย่างยิ่งใหญ่ และสร้างสะพานข้ามคลองด้านถนนบำรุงเมืองขึ้นใหม่เพื่อให้ขบวนพิธีผ่านได้ สะพานนั้นจึงได้ชื่อว่าแม้นศรี และเมื่อมีการตัดถนนผ่านและรื้อสะพานออกในเวลาต่อมาจึงถูกเรียกว่า สี่แยกแม้นศรี

ถนนมหาไชย ถนนแกนตั้งเลียบกำแพงเมืองด้านใน (แกน Y)

ชุมชนป้อมมหากาฬ ตลาดสำราญราษฎร์ ละแวกวังยุคใหม่ ไปถึงกองมหันตโทษ

ถนนมหาไชยมีขึ้นในรัชกาลที่ 5 เป็นถนนแนวเลียบกำแพงเมืองฝั่งตะวันออกของพระนคร เริ่มที่ป้อมมหากาฬทางทิศเหนือผ่านบริเวณประตูสำราญราษฎร์ ลงมาถึงวังบูรพาและป้อมจักรเพชรทางทิศใต้ ในที่นี้จะได้กล่าวถึงชุมชนที่เคยตั้งอยู่คู่กำแพงเมือง วังยุคใหม่ที่สร้างขึ้นนอกเขตกำแพงเมืองเดิม กองมหันตโทษ และร้านขายเครื่องหวายที่ยังหลงเหลืออยู่ในปัจจุบัน

ถนนมหาไชยวางตัวในทิศเหนือ-ใต้กลางภาพ โดยป้อมหากาฬอยู่ทางทิศเหนือและวังบูรพาภิรมย์อยู่ทางทิศใต้

(ซ้าย) แผนที่กรุงเทพ จ.ศ.1249 (พ.ศ.2430) โดยคลังทรัพยากรการศึกษาแบบเปิด สังเกตได้ว่ามีชุมชนริมป้อมหากาฬอยู่แล้ว กองมหันตโทษยังไม่ได้สร้าง

(ขวา) แผนที่ พ.ศ. 2475 (สำรวจจริง พ.ศ.2463) โดยกรมทำแผนที่ เผยแพร่โดยจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

สังเกตได้ว่าชุมชนยังคงอยู่หนาแน่น มีการขุดขยายคลองรอบกรุงให้กว้างขึ้น กองมหันตโทษถูกสร้างขึ้น และมีตึกแถวเกิดขึ้นจำนวนมากทั้งในและนอกเขตกำแพงเมือง

ป้อมมหากาฬ หนึ่งในสองป้อมปราการที่ยังหลงเหลือ กับความทรงจำของชุมชน 100 ปี

นับตั้งแต่การย้ายราชธานีจากฝั่งธนบุรีมายังฝั่งพระนครในรัชกาลที่ 1 มีการสร้างพระราชวัง วัง วัด คลอง ถนน (ทางดินอัดแน่นหรืออิฐปูเรียงตะแคง) ป้อมปราการ และกำแพงเมือง มีการขุดคลองรอบกรุงเป็นชั้นที่ 2 ทางทิศตะวันออกของเมืองขนานไปกับคลองคูเมืองเพื่อขยายขอบเขตราชธานี และขุดคลองหลอดวัดเทพธิดาและคลองหลอดวัดราชบพิธในแนวตะวันตก-ตะวันออก เพื่อเชื่อมคลองคูเมืองและคลองรอบกรุงเข้าไว้ด้วยกันภายในเมือง กำแพงพระนครสร้างขึ้นตามแนวคลองรอบกรุง ป้อมปราการเรียงตามกำแพงรวมทั้งหมด 14 ป้อม มีประตูใหญ่ 16 ประตู ประตูเล็ก 47 ประตู [14]

ในปัจจุบัน ป้อมมหากาฬยังอยู่คู่กับป้อมพระสุเมรุ (อีก 12 ป้อมถูกรื้อไปหมดแล้ว) ตำแหน่งของป้อมมหากาฬอยู่ในบริเวณเชิงสะพานผ่านฟ้าลีลาศ ตรงกับจุดบรรจบของคลองรอบกรุงกับคลองมหานาค ซึ่งเป็นเส้นทางสัญจรทางน้ำที่สำคัญไปยังทิศตะวันออกของเมือง ป้อมมีทรงแปดเหลี่ยม มีเชิงเทินเช่นเดียวกับป้อมพระสุเมรุ แต่ต่างกันตรงรูปทรงของกำแพงบังปืนเป็นทรงสี่เหลี่ยมทั้งสามชั้น ชุมชนป้อมมหากาฬเคยตั้งถิ่นฐานหลังกำแพงเมืองใกล้กับป้อม ในรัชกาลที่ 3 และ 5 ได้โปรดให้ข้าราชบริพารที่ดูแลกิจการเกี่ยวกับวัด ดนตรี และหลอมทอง เข้ามาอาศัยอยู่ บ้านในชุมชนแห่งนี้มีอายุกว่า 100 ปีขึ้นไปและไม่ผุพัง (การสำรวจเมื่อปี พ.ศ.2546) [15] ชุมชนป้อมมหากาฬแต่เดิมนั้นยังมีชื่อเสียงในทักษะการทำกรงนกและการขายพลุริมประตูป้อม อย่างไรก็ดี ชุมชนถูกรื้อถอนไปเมื่อปี พ.ศ.2561 มีเพียงความทรงจำใต้ผืนหญ้ากับป้อมมหากาฬที่หลงเหลืออยู่

ตลาด ชุมชน และละแวกวังยุคใหม่ของสยาม

ในรัชกาลที่ 3 และ 4 มีการสร้างวังเพิ่มขึ้นจำนวนมากทางฝั่งตะวันออกของพระนคร ตามแนวถนนมหาไชยในเขตกำแพงเมืองใกล้บริเวณคลองรอบกรุง เริ่มตั้งแต่ประตูสะพานหันไปจรดวังริมถนนบำรุงเมืองจำนวน 5 วัง เมื่อรวมกับวังริมประตูสำราญราษฎร์ (หรือที่เรียกว่าประตูผี) จำนวน 4 วัง และวังริมคลองวัดสุทัศน์ฯ อีก 2 วังแล้ว [16] จะเห็นได้ว่าในบริเวณแยกประตูสำราญราษฎร์นี้เป็นชุมชนละแวกวังยุคใหม่เลยทีเดียว วังส่วนใหญ่เหล่านี้ไม่ได้เป็นของหลวงที่มีเจ้านายผลัดเปลี่ยนครอบครองเหมือนแต่ก่อน แต่เป็นที่ดินโดยเงินพระคลังข้างที่และวังถูกสร้างขึ้นจากเงินส่วนพระองค์ กรรมสิทธิ์จึงตกเป็นของเจ้านายที่ครอบครองในเวลานั้นครึ่งหนึ่ง ต่อมาจึงเกิดการซื้อขายตกทอดได้ในภายหลัง และส่วนใหญ่ก็แปรเปลี่ยนเป็นตึกแถว ห้างร้าน โรงแรม หรือศูนย์การค้า ดังที่เห็นในปัจจุบัน

แผนที่กรุงเทพ พ.ศ.2453 ต้นฉบับโดยสถาบันไทยทรัพยากร คัดลอกและเผยแพร่โดยจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

บริเวณถนนบำรุงเมืองตัดผ่านตะวันตก-ตะวันออกอยู่ทางด้านบนของภาพ สังเกตได้ว่ามีกลุ่มวังจำนวนมากอยู่ใจกลางภาพ ริมถนนบำรุงเมือง ริมประตูสำราญราษฎร์ และริมคลองวัดสุทัศน์ฯ

แผนผังบริเวณจุดตัดถนนบำรุงเมืองกับถนนมหาไชย สังเกตได้ว่า ถนนด้ายซ้ายของภาพคือถนนบำรุงเมืองที่มีตึกแถวยาวตลอดแนว บริเวณสี่แยกมีประตูสำราญราษฎร์ ที่ดินด้านทิศเหนือของประตูอยู่ติดกับคลองวัดสระเกศ (คลองรอบกรุง) มีห้องแถวค้าขายและตรงกลางเป็นที่ตั้งของโรงพักสำราญราษฎร์

ที่มา สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. เอกสารกรมราชเลขาธิการ กระทรวงนครบาล. ร.5 น.18.1/27 เรื่อง สำรวจที่หลวงส่งแผนที่ ตำบลสำราญราษฎร์ (7 กรกฎาคม พ.ศ.2437 –26 ตุลาคม พ.ศ.2442)

ในบริเวณสี่แยกประตูสำราญราษฎร์นี้นอกจากเป็นที่ตั้งของวังจำนวนมากแล้ว ยังเป็นแหล่งอยู่อาศัยของราษฎร์ มีตลาดสดสำราญราษฎร์ ร้านค้า และแหล่งชุมชนเก่าที่มีทักษะงานฝีมือจัดส่งสินค้ามาขายที่ถนนบำรุงเมืองอีกด้วย พื้นที่บริเวณนี้จึงมีชีวิตชีวาอย่างยิ่ง ลูกหลานชาววังและชาวบ้านวิ่งเล่นข้ามไปมาระหว่างสองฝากถนน ซอกแซกเข้าออกวังที่ซ่อนตัวอยู่หลังตึกแถวริมถนน ตลาด ร้านค้า วิ่งพักเหนื่อยและแวะชิมขนมจากครัวของวังต่าง ๆ ในละแวกนี้กันให้ได้ครื้นเครง [17]

กองมหันตโทษเดิมที่แปรเปลี่ยนเป็นสวนกลางเมือง

รัชกาลที่ 5 ทรงซื้อที่ดินตำบลตรอกคำเพื่อสร้างคุกใหม่แล้วเสร็จในปี พ.ศ.2433 เรียกว่ากองมหันตโทษ เป็นอาคารสองชั้นจำนวน 3 หลังเรียงตัวตามถนนมหาไชย หันอาคารออกสู่ถนน ต่อมาในปี พ.ศ.2505 ได้ย้ายเรือนจำออกไปนอกเมือง จึงได้พัฒนาเรือนจำเก่านี้เป็นสวนรมณีนาถ มีความหมายว่า “สวนแห่งพระนางผู้เป็นที่พึ่ง” โดยยังรักษาป้อมและกำแพงเรือนจำบางส่วนไว้ [18] การก่อสร้างได้รื้ออาคารที่คุมขังของเรือนจำออกไป 77 หลัง เหลือไว้เพียง 4 หลัง ซึ่งเป็นสถาปัตยกรรมที่ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานอนุรักษ์ไว้ รวมถึงป้อมและกำแพงบางส่วน

เรือนจำกองมหันตโทษมีอาคารที่กว้างขวาง บรรจุนักโทษไว้มากกว่า 1,000 คน มีพื้นที่และโรงงานในการฝึกอาชีพให้แก่ผู้ต้องขังตามหลักทัณฑวิทยาเป็นครั้งแรก มีโรงงานช่างเหล็ก ช่างไม้ และการช่างสิบหมู่ การฝึกวิชาชีพผู้ต้องขังของเรือนจำแห่งนี้ได้ดำเนินอย่างจริงจัง ดังตัวอย่างที่ปรากฏว่า โจรทิม ได้ทำงานในกองจักสานจนชำนาญมีฝีมือดีกว่าผู้ต้องขังอื่น ๆ ได้ทำกาถังน้ำทูลเกล้าฯ ถวายรัชกาลที่ 5 เมื่อได้พิจารณาก็ทรงเห็นว่ามีฝีมือดียิ่งสะท้อนการทำงานของโจรทิมที่มีจิตตั้งใจ ละเอียด ประณีต จึงพระราชทานอภัยโทษให้พ้นเวร โจรทิมจึงได้ลดโทษและออกบวชเป็นพระภิกษุจำศีลภาวนาต่อไป [19]

บริเวณโดยรอบเรือนจำแต่เดิมมีร้านค้าชาวจีนขายเครื่องจักรสาน เก้าอี้หวาย โต๊ะหมู่บูชาและศาลพระภูมิที่ทำจากไม้มานานกว่า 100 ปี ซึ่งแต่ก่อนนั้นถนนหน้าชุมชนข้างเรือนจำนี้รู้จักกันในชื่อ ถนนเครื่องหวาย [20] ผลิตภัณฑ์ของกรมราชทัณฑ์เช่นเครื่องจักรสานเครื่องหวายก็เคยถูกจำหน่ายอยู่ด้วย ร้านดั้งเดิมที่ยังเปิดขายจนถึงทุกวันนี้คือ ร้านนายเหมือน ร้านสุริยาพาณิช และร้านยุพดีวานิช ตั้งอยู่ทางทิศเหนือติดกับสวนรมมณีนาถในปัจจุบัน

ร้านสุริยาพาณิช ส่วนหนึ่งของถนนเครื่องหวายในอดีตที่ยังเปิดกิจการมาถึงปัจจุบัน (ภาพถ่าย พ.ศ.2566)

จุดตัดถนนแกน X-Y บำรุงเมือง-มหาไชย

ประตูผี ตลาด ร้านอาหารคนกลางคืน มาถึงสตรีทฟู้ดระดับโลก

ในขณะที่ถนนบำรุงเมืองเป็นหนึ่งในถนนสายเศรษฐกิจหลักของพระนคร คราคร่ำไปด้วยร้านรวงและลูกค้าทั้งเจ้านายและสามัญชนเดินจับจ่ายใช้สอย ถนนมหาไชยก็เป็นหนึ่งในถนนของย่านพระนครที่เต็มไปด้วยวิถีชีวิตของชุมชนเก่าที่ผลิตงานฝีมือแขนงต่าง ๆ เช่น ชุมชนป้อมมหากาฬ ชุมชนบ้านสายรัดประคด ชุมชนข้างเรือนจำ

ณ จุดตัดของถนนบำรุงเมืองและถนนมหาไชย คือ ที่ตั้งของประตูสำราญราษฎร์ หรือที่เรียกว่า ประตูผี บริเวณนี้มีบริบททับซ้อนอย่างน่าสนใจ ด้านหนึ่งในอดีตนั้นประตูสำราญราษฎร์ตั้งแต่ในรัชกาลที่ 1 ประชาชนจะใช้ออกมาเล่นสักวาที่คลองมหานาคในฤดูน้ำหลาก โดยการลอยเรือไปเล่นสักวา คือ การแต่งกลอนสดเกี้ยวพาราสีโต้ตอบกัน เริ่มซบเซาในสมัยรัชกาลที่ 4 และเสื่อมความนิยมลงในสมัยรัชกาลที่ 5 ในอีกด้านหนึ่งนั้นก็เป็นบริเวณที่ใช้ขนถ่ายศพผู้ซึ่งไม่ใช่พระบรมวงศานุวงศ์ออกไปเผาหรือฝังที่วัดสระเกศ จนเป็นปัจจัยขับเคลื่อนให้เกิดแหล่งการค้าเครื่องสังฆภัณฑ์ยาวตลอดแนวถนนบำรุงเมือง ในมิติสุดท้ายแล้วบริเวณนี้ยังเป็นที่ตั้งของวังจำนวนมากจนได้ชื่อว่า กลุ่มวังริมประตูสำราญราษฎร์ แหล่งอยู่อาศัยของชนชั้นเจ้านาย ข้าราชบริพาร และยังมีตลาดสำราญราษฎร์และชุมชนรายรอบอีกด้วย

มิติความหลากหลายบนพื้นที่จุดตัดถนนทั้งสองแกนนี้ (ถนนบำรุงเมืองและถนนมหาไชย) ยังมีพลวัตต่อเนื่องเมื่อร้านค้าร้านอาหารริมทางเริ่มมาเปิดกิจการกันเป็นจำนวนมาก ส่วนหนึ่งเป็นการกระจายตัวออกมาจากตลาดสำราญราษฎร์ที่เกิดปัญหาด้านโครงสร้างและปิดตัวลง ราวปี พ.ศ.2540 จนส่งผลให้ร้านค้าต่าง ๆ ต้องออกมาตั้งขายตามตึกแถวริมถนน และเหตุผลอีกประการคือการขยายตัวอันเนื่องด้วยตำแหน่งที่ตั้งของบริเวณประตูผีที่เชื่อมโยงพื้นที่ต่าง ๆ ได้ดี ส่งผลให้ละแวกนี้ในอดีตเป็นแหล่งร้านอาหารรองรับนักท่องเที่ยวกลางคืนที่กลับมาจากผับบาร์คาเฟ่บนถนนราชดำเนิน รวมถึงคนที่ดูหนังออกมาจากศาลาเฉลิมไทย (โรงภาพยนต์ที่เคยตั้งอยู่บนหัวมุมถนนราชดำเนินกลางกับถนนมหาไชย สร้างขึ้นในปี พ.ศ. 2483 และรื้อถอนในปี พ.ศ. 2532) จุดตัดถนน ณ ประตูผี นี้จึงมีชีวิตชีวาอย่างยิ่งในยามค่ำคืน ร้านอาหารดั้งเดิม เช่น ผัดไทยทิพย์สมัย ราดหน้าเจ๊ไฝ หรือร้านข้าวต้มเป็ดอ้วน ซึ่งเปิดให้บริการมาหลายสิบปี [21] และบางร้านได้รับรางวัลมิชลินสตาร์จนเป็นหมุดหมายการท่องเที่ยวที่ได้รับความนิยมอย่างมาก ผู้คนที่มาเข้าคิวยาวเนืองแน่นเพื่อให้ได้ลิ้มลองอาหารนั้นกลายเป็นภาพชินตาของบริเวณนี้

ตลาดสำราญราษฎร์ที่เคยเปิดเป็นแหล่งขายของสด ของแห้ง และอาหาร ที่สำคัญในย่านประตูผี (อาคารที่ปิดตัวร้าง พ.ศ.2565)

สุภิญญา จันสุตะ ในวัย 77 ปี เจ้าของร้านอาหารร้านเจ๊ไฝที่เปิดกิจการในย่านประตูผีมากว่า 40 ปี (ภาพถ่าย พ.ศ.2565)

ปัจจุบัน ย่านประตูผี จุดตัดระหว่างถนนบำรุงเมืองและถนนมหาไชย กลายเป็นหนึ่งในย่าน Up and Coming ของพระนคร มีการปรับใช้อาคารเก่าเป็นร้านอาหาร บาร์ คาเฟ่ เกิดกิจกรรมการค้าขายใหม่ ๆ แต่ต่างก็มีรากร่องรอยจากความเป็นย่านร้านอาหารริมทางยามค่ำคืนมาก่อนหน้า ปัจจุบันเกิดการเกาะกลุ่มขยายตัวเพื่อให้บริการด้านอาหาร ขนม และเครื่องดื่มแก่นักท่องเที่ยวทั้งชาวไทยและเทศมากขึ้น จนกลายเป็นภูมิสัญลักษณ์ใหม่ที่แทรกตัวอยู่ร่วมกับรากเหง้าการอยู่อาศัยของผู้คนและร้านรวงเก่าแก่ในย่านพระนคร

บรรณานุกรม

[1] รอย, เอดวาร์ด แวน. ก่อร่างเป็นบางกอก แปลจาก Siamese Melting Pot. แปลโดย ยุกติ มุกดาวิจิตร, พิมพ์ครั้งที่ 1 (กรุงเทพฯ: มติชน, 2565), 12-18.

[2] ปริญญา ตรีน้อยใส. มองบ้านเมือง: อาคารปาซาล. เข้าถึงได้ที่ https://www.matichonweekly.com/column/article_355187 เข้าถึงเมื่อ 13 พฤศจิกายน 2566

[3] กำธร กุลชล. การสำรวจมรดกวัฒนธรรมในกรุงรัตนโกสินทร์ชั้นนอก. หน้าจั่ว. ฉบับที่ 20. ปีการศึกษา 2546-2547. 20

[4] แน่งน้อย ศักดิ์ศรี และคณะ., องค์ประกอบทางกายภาพกรุงรัตนโกสินทร์, พิมพ์ครั้งที่ 1 (กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2534), 249-251

[5] จิรพร แสงศิลป์, “ลักษณะทางกายภาพที่เหมาะสมของตึกแถวในบริเวณกรุงรัตนโกสินทร์,” (วิทยานิพนธ์ปริญญาสถาปัตยกรรมศาสตรบัณฑิต สาขาวิชาการออกแบบชุมชนเมือง ภาควิชาการออกแบบและการวางผังชุมชนเมือง มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2527), 62.

[6] เสมอใจ พุ่มพวง, “รูปแบบการบริหารกรุงเทพมหานคร,” ใน อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ ว่าที่ร้อยตรี เสมอใจ พุ่มพวง (ม.ป.ม.: ม.ป.พ., 2543. อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ ว่าที่ร้อยตรี เสมอใจ พุ่มพวง ม.ป.ช., ม.ว.ม. ณ เมรุหลวงหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 18 พฤศจิกายน พ.ศ.2543), 109 – 120.

[7] สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ, พิพิธภัณฑ์สุริยานุวัตร เพื่อการพัฒนาประเทศ (กรุงเทพฯ: บริษัท เพชรรุ่งการพิมพ์ จำกัด, 2542), 78.

[8] วิจิตรมาตรา, ขุน, สง่า กาญจนาคพันธุ์, หนังสือชุด 100 ปี ขุนวิจิตรมาตรา กรุงเทพฯ เมื่อวานนี้, พิมพ์ครั้งที่ 4 (กรุงเทพฯ: สารคดี, 2545), 112.

[9] สุมนมาลย์ กาญจนะ, “แนวทางการอนุรักษ์และฟื้นฟูพื้นที่บริเวณเสาชิงช้า กรุงเทพมหานคร,” 70.

[10] เฮียเช้งเล่าเรื่อง. เข้าถึงได้ที่ https://www.facebook.com/photo?fbid=847979323229160&set=pcb.754914085869018 เข้าถึงเมื่อ 3 พฤศจิกายน 2566

[11] Silpa-Mag. กำเนิด “โรงรับจำนำ” ยุคแรกสมัยรัชกาลที่ 4 เผยเทคนิค “จีนฮง” ทำกิจการรุ่งเรืองได้อย่างไร? เข้าถึงได้ที่ https://www.silpa-mag.com/history/article_69428 เข้าถึงเมื่อ 3 พฤศจิกายน 2566

[12] เฮียเช้งเล่าเรื่อง (อ้างแล้ว)

[13] โรม บุนนาค. 14 พฤศจิกายน 2557 แรกมีประปาในสยาม. เข้าถึงได้ที่ https://mgronline.com/onlinesection/detail/9620000108845 เข้าถึงเมื่อ 19 มกราคม 2566

[14] แน่งน้อย ศักดิ์ศรี และคณะ (อ้างแล้ว), 20

[15] กำธร กุลชล (อ้างแล้ว), 18-19

[16] แน่งน้อย ศักดิ์ศรี และคณะ (อ้างแล้ว). 39, 141.

[17] ชูศรี ถาวรกิรติขร. สัมภาษณ์ ณ ชุมชนวังกรมพระสมมตอมรพันธุ์. วันที่ 13 กุมภาพันธ์ พ.ศ.2566

[18] กำธร กุลชล (อ้างแล้ว), 24

[19] นันธี จิตสว่าง. จากคุกมหันตโทษ สู่พิพิธภัณฑ์ราชทัณฑ์. เข้าถึงได้ที่ https://www.gotoknow.org/posts/440788 เข้าถึงเมื่อ 29 ธันวาคม 2566

[20] ศูนย์ข้อมูลเกาะรัตนโกสินทร์. ชุมชนข้างเรือนจำ. เข้าถึงได้ที่ http://www.resource.lib.su.ac.th/rattanakosin/index.php/2014-10-27-08-52-32/prison-community เข้าถึงเมื่อ 14 พฤศจิกายน 2566

[21] พณิช ตั้งวิชิตฤกษ์. ท้าพิสูจน์ย่านประตูผีจากชุมชนริมกำแพงพระนครสู่ย่านสตรีทฟู้ดที่ดังไกลไปทั่วโลก. เข้าถึงได้ที่ https://urbancreature.co/neighboroot-pratu-phee เข้าถึงเมื่อ 29 ธันวาคม 2566

หมายเหตุ ขอขอบคุณการสนับสนุนข้อมูลจาก รองศาสตราจารย์ ดร.กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์ และหฤษฎ์ แสงไพโรจน์ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร

","en-US":"