{"th-TH":"

“Renaissance of Place – กาลเปลี่ยนผ่านทางศิลปะและการเปลี่ยนแปลงรูปร่างหน้าที่ของสถาปัตยกรรม พื้นที่ และเมือง แม้ว่าแปรเป็นอื่น ก็ยังคงสืบทอดความรู้สึกความทรงจำดั้งเดิมแห่งพื้นที่นั้นไว้”

ภาพตำหนักหลังเล็ก วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ พ.ศ.2566

The Renaissance

Renaissance แม้ว่าจะมีความหมายเชิงกว้าง แต่ทุกความหมายนั้นปรากฏอยู่กับ วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ หนึ่งในวังร้างที่หลงเหลืออยู่ในกรุงเทพ ประวัติศาสตร์และความสง่างามที่ซ่อนตัวแฝงเร้นอยู่บนถนนบำรุงเมือง เขตพระนคร

วังแห่งนี้ถือกำเนิดขึ้นภายใต้ความหมายทางศิลปะและการเมืองแบบ Renaissance หรือ ยุคฟื้นฟูศิลปะวิทยาการของประเทศมหาอำนาจตะวันตก ที่ได้แผ่อิทธิพลในด้านศิลปะ ดนตรี ภาษา สถาปัตยกรรม และรูปแบบเมือง

พื้นที่แห่งนี้ยังมีมิติเชิงปรัชญาแบบ Renaissance ที่มีนัยยะของการฟื้นฟูหรือเปลี่ยนใหม่ ประกอบด้วย “กาลเปลี่ยนผ่าน” (elapse) ในแง่เวลาและบริบท และ “การเปลี่ยนแปลง” (reformation) ในรูปร่างหรือหน้าที่ วังเจ้านายในอดีตที่เปลี่ยนบทบาทไปเป็นอื่น แต่ยังคงไว้ด้วยจิตวิญญาณแบบคลาสสิคตามยุคที่กำเนิด รับรู้ได้อย่างถนัดเมื่อเราก้าวย่างเยี่ยมเยือน

Siam Renaissance ณ ถนนบำรุงเมือง

หากมองย้อนไปถึงบริบทโดยรอบของ วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ เมืองบางกอกในยุคเปลี่ยนผ่านราวพุทธศตวรรษที่ 24 คือการแปลงโฉมเมืองให้แสดงถึงความศิวิไลซ์แห่งสยาม แรงกดดันและความคับแค้นจากการล่าอาณานิคมของชาวตะวันตกนั้นส่วนหนึ่ง แต่ในอีกมุมแล้ว เสน่ห์และกลิ่นอายของชาวฝรั่งก็ได้อบอวลและสร้างสีสันไปทั่วพระนคร

ถนนสามสายแรกถูกตัดขึ้นในรัชกาลที่ 4 เพื่อการขี่รถขี่ม้าแบบตะวันตก ได้แก่ ถนนเจริญกรุง ถนนบำรุงเมือง และถนนเฟื่องนคร [1] แต่แรกสร้างเป็นถนนดินอัดแน่น และถูกขยายให้กว้างขึ้นในรัชกาลที่ 5 ตึกแถวสองชั้นสร้างขึ้นริมถนน ด้วยรูปแบบสถาปัตยกรรมชิโน-โปรตุกิส ตามแบบอย่างสิงคโปร์ ภูมิทัศน์ตะวันตกบนถนนสายนี้ยังถูกเติมเต็มด้วยรถรางรับส่งผู้คนในเมือง

ภาพถนนบำรุงเมือง ช่วงประตูสำราญราษฎร์ไปเสาชิงช้า พ.ศ.2454 โดยพลเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมนะกำแพงเพ็ชรอัครโยธี

ที่มา สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ หอพระสมุดวชิรญาณ

ราษฎร์ฝรั่ง จีน ไทย และหลากชาติพันธุ์ใช้ชีวิตกันขวักไขว่ริมถนน บ้างรับจ้างลากจูงแบกหาม บ้างซื้อหาข้าวของอยู่ริมทาง โดยมีกลุ่มวังของเจ้านายแฝงกายอยู่หลังอาคารตึกแถวเหล่านั้น Siam Renaissance หรือ ยุคฟื้นฟูศิลปะวิทยาการแห่งสยามกลายเป็นภาพสมบูรณ์กึ่งผสมผสาน เมื่อภูมิทัศน์เมืองฝรั่ง-วิถีเมืองฐานบก ก่อตัวซ้อนทับอยู่บนเมืองฐานน้ำที่มีมาก่อนหน้า [2] แม้ว่ามีเมืองแบบฝรั่งบนบก แต่ก็ยังคงมีชุมชนริมคลอง เรือนแพทอดยาว ตลาดท้องน้ำ และเรือกำปั่นบรรทุกสินค้าเรียงรายอยู่ตามท่าเรือ

วาทกรรมที่เปลี่ยนแปลง จาก “บ้านหลวง” มาสู่ “วัง”

ในอดีตวังของเจ้านายองค์ต่าง ๆ คือ บ้านหลวง แต่ในยุคสมัยนี้ วัง คือ วังที่ประทับส่วนพระองค์

วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ ตั้งตามพระนามของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธุ์ (พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าสวัสดิประวัติ) พระราชโอรสลำดับที่ 49 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาหุ่น (ท้าวทรงกันดาล) โดยที่ กรมพระสมมตอมรพันธุ์ [3] ทรงเป็นต้นราชสกุล “สวัสดิกุล”

กรมพระสมมตอมรพันธุ์ ได้รับพระราชทานที่ดินจากรัชกาลที่ 4 ริมถนนบำรุงเมืองฝากเหนือ เดิมทีสร้างตำหนักเป็นเรือนไม้อยู่ชั่วคราว และได้รื้อสร้างเป็นตำหนักก่ออิฐถือปูนแบบตึกฝรั่งใน พ.ศ. 2427 (ในรัชกาลที่ 5) ตั้งอยู่เลขที่ 68 ถนนบำรุงเมือง บริเวณรอบตำหนักเป็นที่อยู่สำหรับบริพารเรียกว่าตรอกวัง [4] มีโรงม้าอยู่ด้านหลัง และมีสระน้ำที่ทรงใช้สรง [5]

ภาพถ่ายทางอากาศบริเวณถนนบำรุงเมือง ชุดวิลเลี่ยม ฮันท์ พ.ศ.2489

(ถนนบำรุงเมืองอยู่แนวทแยงด้านล่างในภาพ วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ถัดออกไปหลังแนวตึกแถวริมถนนฝากเหนือ

พระตำหนักใหญ่สีขาวหันหน้าออกมายังถนน พระตำหนักหลังเล็กหลังคาสีเข้มตั้งอยู่ทางตะวันออก

โดยตั้งหันหน้าเข้าพระตำหนักใหญ่ ถัดลงมาหลังพระตำหนักเล็กคือเรือนข้าบริพาร)

ที่มา หอจดหมายเหตุ

ในอดีตวังของเจ้านายองค์ต่าง ๆ คือ บ้านหลวง ที่พระมหากษัตริย์พระราชทานให้เจ้านายผลัดเปลี่ยนมาประทับเมื่อวังนั้นว่างลง แต่นับจากรัชกาลที่ 4 เป็นต้นมา วัง คือ “วัง” ที่ประทับส่วนพระองค์ เมื่อพระมหากษัตริย์ทรงพระราชทานจัดหาที่ดินให้ด้วยเงินพระคลังข้างที่ และพระราชทานตำหนักที่ประทับให้เป็นส่วนพระองค์ของเจ้านายองค์นั้น ๆ โดยนัยแล้ว วังในยุคนี้จึงคงความเป็นเจ้าของไว้คนละครึ่ง ที่ดินเป็นของหลวง ตำหนักเป็นของเจ้านายที่ประทับ [6]

นับจากนั้น วาทกรรมของชื่อวังก็แปรเปลี่ยน จากเดิมที่วังจะเรียกชื่อตามสถานที่สำคัญในละแวก เช่น ป้อม คลอง สะพาน เนื่องด้วยไม่มีเจ้านายพระองค์ใดครอบครองโดยตลอด แต่ชื่อวังต่าง ๆ นับตั้งแต่รัชกาลนี้จะมีชื่อตามพระนามเจ้าของวัง ดังที่ปรากฏเป็นชื่อ “วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์”

กลุ่มวังสำราญราษฎร์ ละแวกบ้านยุคใหม่ (modern village)

การสร้างวังในรัชกาลที่ 4 เกิดขึ้นเป็นกลุ่ม ๆ โดย วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ อยู่ใน กลุ่มวังริมประตูสำราญราษฎร์ ที่มีวังต่าง ๆ อยู่ทั้งฝากทิศเหนือและทิศใต้ของถนนบำรุงเมือง ละแวกบ้าน-ละแวกวังยุคใหม่แห่งพระนคร

แผนที่กรุงเทพ พ.ศ.2539 และแผนที่ พ.ศ. 2475 (สำรวจจริง พ.ศ.2463) โดยกรมทำแผนที่ เผยแพร่โดยจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

โดยจะเห็นกลุ่มวังริมประตูสำราญราษฎร์บนถนนบำรุงเมือง ระหว่างเสาชิงช้าถึงประตูสำราญราษฎร์

วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ สร้างขึ้นฝากเหนือของถนน ส่วนทางด้านใต้ถนนเป็นที่ตั้งของ วังกรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ วังกรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร และวังกรมขุนสิริธัชสังกาศ (ชื่อวังในแผนที่ยุคสมัยต่าง ๆ จะแตกต่างออกไปตามชื่อยศของเจ้านายที่ประทับ ณ เวลานั้น)

การอยู่เป็นกลุ่มของวังจนเป็นละแวกบ้าน-ละแวกวัง ถือเป็นแบบแผนอย่างใหม่ที่เกิดขึ้นในรัชกาลที่ 4 และปรากฏในอีกหลายบริเวณ เช่น กลุ่มวังริมสะพานช้างโรงสีที่ได้สร้างวังเพิ่มขึ้น 4 วัง (ละแวกนั้นมีวังเดิมอยู่แล้วเป็นจำนวนมาก) กลุ่มวังริมคลองวัดสุทัศน์ที่สร้างขึ้นใหม่ 2 วัง กลุ่มวังถนนมหาชัยที่สร้างขึ้นใหม่ 3 วัง โดยล้วนเกาะตัวอยู่ใกล้กันเป็นกลุ่มทั้งสิ้น

ความเป็นละแวกบ้านยุคใหม่ (modern village) ไม่ได้หมายความแต่เพียงวังทรงยุโรปที่ตั้งเรียงรายเป็นละแวกบ้านเจ้านาย แต่ยังมีส่วนผสมด้วยความเป็นละแวกอยู่อาศัยของข้าบริพารหรือราษฎร์ในตรอก พ่อค้าริมถนน หรือผู้คนมากหน้าหลายตาในตลาดบก

ประตูสำราญราษฎร์หรือที่ชาวบ้านเรียกว่าประตูผี ด้วยเหตุว่าในอดีตจะนำศพคนตายผ่านประตูนี้ไปเผาที่วัดสระเกศ ร้านขายข้าวของเครื่องใช้ในพิธีศพจึงเริ่มมาตั้งในบริเวณใกล้ประตูนี้ เมื่อได้รับความนิยม ร้านสังฆภัณฑ์นานาประเภทก็ขยายตัวมาตามถนนบำรุงเมือง ผ่านกลุ่มวังประตูสำราญราษฎร์และเลยเสาชิงช้าเข้ามา ละแวกบ้าน-ละแวกวัง ณ ถนนบำรุงเมือง จึงถูกห้อมล้อมไว้ด้วยร้านสังฆภัณฑ์แน่นขนัดอยู่ริมทาง โดยมีตลาดสำราญราษฎร์อยู่ด้านหนึ่ง และตลาดเสาชิงช้าอีกด้านหนึ่ง ให้ได้เพลิดเพลินยิ่ง

กาลเปลี่ยนผ่าน วังหนึ่งเดียวที่เหลืออยู่บนถนนบำรุงเมือง

กรมพระสมมตอมรพันธุ์ ทรงประทับอยู่ที่พระตำหนักใหญ่ของวังแห่งนี้จนกระทั่งสิ้นพระชนม์ ถึงกระนั้น วังหลังนี้ได้หายไปในภายหลัง โดยปรากฏเหลือเพียงตำหนักหลังเล็กของพระโอรสองค์เล็ก หม่อมเจ้ามงคลประวัติ สวัสดิกุล หรือ ท่านชายตุ๊

พระตำหนักใหญ่ของวังแห่งนี้ (ซึ่งไม่มีแล้วในปัจจุบัน) เมื่อพิจารณาจากภาพถ่ายมีลักษณะตามสมัยนิยมของการสร้างวังในรัชกาลที่ 4 โดยเป็นกลุ่มเรือน 4 หลังประกอบเข้าด้วยกัน มีเรือนยื่นมุขอยู่ด้านหน้าเป็นโถงทางเข้า มีเรือนเล็กย่อลึกเข้าไปสองด้านทางซ้ายและขวา และมีเรือนใหญ่อยู่ด้านหลัง กลุ่มอาคารทรงสมมาตร อาคารทั้งหมดเชื่อมถึงกันด้วยทางเดินเฉลียงสองชั้น จนดูเสมือนกับเป็นอาคารหลังเดียวกันทั้งหมด ลักษณะรูปทรงน่าจะสามารถเทียบเคียงได้กับวังบูรพาภิรมย์ [7]

พระตำหนักหลังเล็กที่ถูกสร้างขึ้นในภายหลัง [8] (อาคารที่คงเหลืออยู่ในปัจจุบัน) มีลักษณะที่ต่างออกไป โดยมีรูปแบบสถาปัตยกรรมตะวันตก สูงสองชั้น ขนาดเล็กป้อม หลังคาปั้นหยา รูปทรงไม่สมมาตร โดยมีมุขยื่นออกมาทางด้านขวา หันหน้าอาคารและทางเข้า ไปสู่ลานโล่งเชื่อมไปยังด้านหน้าของพระตำหนักใหญ่

ภาพบน ตำหนักหลังเล็ก วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ มองจากอาคารโรงเรียนเทเวศร์วิทยาลัย (ที่ตั้งเดิมของพระตำหนักใหญ่)

ภาพล่าง ภายในชั้นสองของตำหนักหลังเล็ก วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ พ.ศ.2566

หลังจากที่ กรมพระสมมตอมรพันธุ์ ได้สิ้นพระชนม์ วังแห่งนี้ถูกแบ่งเป็น 3 ส่วนตามพินัยกรรม คือ พื้นที่ดินติดกับพระตำหนักใหญ่มอบให้แก่ หม่อมราชวงศ์สดถิ์ศรี สวัสดิกุล พระนัดดา พระตำหนักใหญ่มอบให้แก่ หม่อมเจ้าวิบูลย์ สวัสดิวงศ์ พระโอรสองค์โต และพระตำหนักเล็กมอบให้แก่หม่อมเจ้ามงคลประวัติ สวัสดิกุล พระโอรสองค์เล็ก

แม้ว่าภายหลังเมื่อ หม่อมเจ้ามงคลประวัติ ทรงสิ้นชีพิตักษัย [10] ข้าบริพารในพระองค์ก็คงยังอยู่อาศัยต่อเนื่องกันมาในบริเวณรอบวัง เรือนบริพารตามตรอกข้างวังนี้ยังเคยถูกเช่าเป็นบ้านพักของทหารและตำรวจอยู่ระยะหนึ่ง ก่อนที่จะเป็นชุมชนราษฎร์อยู่อาศัยรอบวังในภายหลัง

ในปัจจุบัน วังต่างๆ ริมประตูสำราญราษฎร์ฝากใต้ถนนบำรุงเมืองไม่หลงเหลืออีกแล้ว โดยแปรเปลี่ยนเป็นที่ตั้งของตึกแถวอยู่อาศัย โฮสเตล และสถานีตำรวจสำราญราษฎร์ วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ เป็นเพียงวังแห่งเดียวในละแวกนี้ที่ยังคงอยู่ แม้หลงเหลือแต่เพียงพระตำหนักเล็กที่ผ่านการเปลี่ยนหน้าที่ใช้สอยไปเป็นอื่น และล่วงเลยมาถึงเก็บตัวปิดเงียบอยู่ในวันนี้

การเปลี่ยนแปลง พื้นที่เรียนของลิงน้อยในวัง

กาลเวลาของวังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ได้เปลี่ยนผ่าน รูปร่างหน้าที่ของวังก็เปลี่ยนแปลง ในยุคสมัยต่อมานั้นวังแห่งนี้ได้กลายเป็นโรงเรียนของเมืองและชุมชน

ความสิ้นหวังของผู้คนภายใต้สงครามมหาเอเชียบูรพา ถูกแทนที่ด้วยความฝันและความหวังของคนหลากหลายกลุ่ม วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ได้กลายเป็นหนึ่งในพื้นที่ปฏิบัติการนั้น ด้วยบทบาทการแปรเปลี่ยนเป็นพื้นที่เรียนรู้ เป็นโรงเรียนที่เด็กได้ใช้ชีวิต ใช้เวลาและเติบโตขึ้นได้

ในช่วงระหว่างสงคราม โรงเรียนอำนวยศิลป์ซึ่งตั้งอยู่ใกล้โรงไฟฟ้าวัดเลียบและสะพานพุทธเป็นจุดยุทธศาสตร์ของการถูกโจมตีด้วยระเบิดหลายครั้ง ครูจิตร และ ครูเอิบ ทังสุบุตร ลูกหลานผู้ได้รับมรดกตกทอดพื้นที่วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ [11] ได้เปิดพื้นที่วังเป็นหอพักนักเรียนและเป็นที่สอนพิเศษมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2490 และเปิดเป็นโรงเรียนเทเวศร์วิทยาลัย ณ ที่แห่งนี้ในปี พ.ศ.2499 [12] โดยแรกเริ่มเป็นโรงเรียนสตรีและเป็นสหศึกษาในภายหลัง ทำการสอนถึงชั้น ม.6 โดยมีการสร้างอาคารต่างๆ ขึ้นในพื้นที่ถึง 6 หลัง อยู่ล้อมรอบพระตำหนักใหญ่ มีนักเรียนราวสองพันคน

ภาพถ่ายทางอากาศราวปี พ.ศ. 2501 ยังคงปรากฏพระตำหนักใหญ่และพระตำหนักเล็ก

ที่มา กรมแผนที่ทหาร

ภาพถ่ายทางอากาศราวปี พ.ศ. 2516 พระตำหนักใหญ่ไม่ปรากฏแล้ว โดยมีอาคารของโรงเรียนเทเวศร์วิทยาลัยตั้งอยู่แทน

ที่มา กรมแผนที่ทหาร

ความทรงจำของกาลเปลี่ยนผ่านจากวังเป็นโรงเรียน ยังเกิดขึ้นอย่างแนบแน่นกับพระตำหนักหลังเล็กของหม่อมเจ้ามงคลประวัติ วังหลังนี้ก็เปลี่ยนหน้าที่ใช้สอยไปเช่นกันโดยเป็น โรงเรียนเลิศประสาทวิชา ทำการสอนสำหรับเด็กเล็ก ประถม 1 - 4 มีนักเรียนราวร้อยกว่าคน

เนื่องด้วยวังหลังเล็กนี้อยู่ติดกับชุมชน มีตรอกทางเดินจากประตูวังลัดเลาะใกล้ชิดออกมายังชุมชน จึงเป็นที่รู้กันของชาวบ้านว่า เมื่อถึงเวลาเลิกเรียนแล้วก็จะได้วุ่นวายอลหม่าน ด้วยเด็กเล็กวิ่งกันทั่วตรอก ชาวบ้านเรียกเด็กจากโรงเรียนเลิศประสาทวิชานี้กันว่า “ลิงป่า” ที่มาจากอักษรย่อ ล.ป. ของชื่อโรงเรียน [13] ด้วยความกึ่งเอ็นดูกึ่งรำคาญ และความทรงจำที่ยังทำให้ยิ้มร่าได้จนถึงวันนี้

ภาพภายในอาคารโรงเรียนเทเวศร์วิทยาลัย (ตั้งอยู่บนตำแหน่งเดิมของพระตำหนักใหญ่)

ปัจจุบันเปลี่ยนแปลงหน้าที่ใช้สอยเป็นโรงหล่อพระรุ่งเรืองพานิช และที่พักบุตรหลานของครูที่เคยสอนอยู่ ณ โรงเรียนแห่งนี้

ภาพสิ่งของที่หลงเหลือจากโรงเรียนเลิศประสาทวิชา ซึ่งเคยทำหน้าที่อยู่ภายในตำหนักหลังเล็ก วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ พ.ศ.2566

ภาพประตูเข้าวังทางด้านหลัง โดยก่อสร้างทดแทนประตูเก่าที่ชำรุดไป และไม่ปรากฏรูปแบบดั้งเดิมที่แน่ชัด พ.ศ.2566

ภาพพระตำหนักเล็ก วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ ซึ่งตั้งอยู่ประชิดกับชุมชน พ.ศ.2566

ชุมชนวังกับความทรงจำเดิม ภาพซ้อนกับวิถีชุมชนจีวรพระ

การดำรงอยู่ของพระตำหนักหลังเล็ก ประวัติเรื่องเล่าของพระตำหนักหลังใหญ่ วังเจ้านายแห่งยุครัชกาลที่ 4 จนถึงกาลเปลี่ยนผ่านมาสู่โรงเรียนสตรีและลิงป่าตัวน้อย ความทรงจำเหล่านี้ยังอยู่และล้อมรอบความคิดของผู้คนในชุมชนวังกรมพระสมมตอมรพันธุ์

ภาพคุณป้าศรี ในวัย 86 ปี ที่ยังจำเรื่อวราวในอดีตของวังแห่งนี้ได้อย่างชัดเจน

ในภาพกำลังถือภาพถ่ายของกรมพระสมมตอมรพันธุ์ ซึ่งเก็บรักษาไว้ในบ้านของตนเอง พ.ศ.2566

แม้ว่าเหตุการณ์ในยุค “วัง” อาจไม่มีบุคคลใดเล่าถึงได้ชัดเนื่องด้วยเป็นเวลาที่ผ่านมามากกว่าร้อยปี แต่คำบอกเล่ายังคงตกทอด และภาพจำเริ่มเด่นชัดขึ้นในช่วงการเปลี่ยนแปลงหน้าที่ใช้สอยจาก วัง มาเป็น โรงเรียน

โรงเรียนเทเวศร์วิทยาลัยที่เคยตั้งอยู่ทดแทนพระตำหนักหลังใหญ่ได้เลิกกิจการในปี พ.ศ.2532 ปัจจุบันอาคารเรียนได้เปลี่ยนแปลงหน้าที่ไปเป็นโรงหล่อพระรุ่งเรืองพานิช โดยศาลกรมพระสมมตอมรพันธุ์ก็ตั้งอยู่ในบริเวณโรงหล่อพระแห่งนี้ โรงเรียนเลิศประสาทวิชาได้เลิกกิจการไปใน พ.ศ.2520 [14] แม้ว่าอาคารจะปิดร้าง แต่ก็ใกล้ชิดชุมชนอยู่อย่างสง่างาม รักษาความรู้สึกให้ย้อนถึงต้นกำเนิดของความเป็นบ้านเจ้านายได้เด่นถนัด

ภาพทางเข้าชุมชนวังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ วังที่กาลเปลี่ยนผ่านและหลีกหลบซ่อนอยู่หลังถนนบำรุงเมือง พ.ศ.2566

นับตั้งแต่กำเนิดกลุ่มวังริมประตูสำราญราษฎร์ ผสมผสานไปกับการขยายตัวของกิจการค้าสังฆภัณฑ์ริมถนนบำรุงเมือง ชุมชนในบริเวณนี้ก็เปลี่ยนผ่านจากการอยู่อาศัยของข้าบริพารมาสู่ราษฎร์ทั่วไป หลายหลังคาเรือนเคยประกอบอาชีพเย็บผ้าเหลือง เดิมมีมากกว่า 10 หลังคาเรือน ร่วมทำงานฝีมือเหล่านี้เป็นโครงข่ายอยู่ในชุมชน ปัจจุบันเหลือเพียง 3 หลังที่ยังคงเย็บผ้าสบงและอังสะ ชุมชนอยู่อาศัยที่สงบเงียบแต่ห้อมล้อมความทรงจำอันมากมายของวัง

อ้างอิงและบรรณานุกรม

[1] ถนนตรง หรือถนนพระราม 4 ในปัจจุบัน ที่เริ่มต้นจากคลองผดุงกรุงเกษมไปถึงคลองเตย เป็นถนนอีกสายที่สร้างขึ้นในยุคแรกเช่นกัน โดยการร้องขอจากชาวต่างชาติ แต่เมื่อสร้างเสร็จชาวต่างชาติเกิดเปลี่ยนใจไม่โยกย้ายไปอยู่ จึงไม่มีการใช้งานมากนักในยุคต้น

[2] สิงหนาท แสงสีหนาท. “ถิ่นที่วิวัฒน์จากคลองลัดถึงซอยลัด ความเป็นเมืองที่ถูกปรับเปลี่ยนจากเมืองฐานน้ำสู่เมืองฐานบกของกรุงเทพ.” วารสารวิชาการ หน้าจั่ว ว่าด้วยประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรมและสถาปัตยกรรมไทย ฉบับที่ 17 เล่มที่ 1 (2563). หน้า 92 ถึง 125.

[3] ประสูติเมื่อวันศุกร์ที่ 7 กันยายน พ.ศ.2403 สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 21 เมษายน พ.ศ.2458 สิริพระชนมายุได้ 55 พรรษา

[4] ที่อยู่สำหรับบริพารรอบวัง เดิมทีเป็นเรือนไม้สองชั้นมีใต้ถุน และรื้อสร้างเป็นทิมแถวในภายหลัง (ข้อมูลจากการสัมภาษณ์ชุมชน เมื่อวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ. 2566 ประกอบการพิจารณาแผนที่กรุงเทพ พ.ศ.2475 (สำรวจ พ.ศ.2463) และ พ.ศ.2484)

[5] ในปัจจุบันสระน้ำถูกถมทับไปโดยมีบ้านเรือนมาทดแทน คาดว่าสระน้ำดังกล่าวอยู่ใกล้ประตูวังด้านหลัง ประตูวังนี้ปัจจุบันปรากฏเป็นรูปแบบก่ออิฐถือปูน ซึ่งถูกสร้างขึ้นใหม่แทนประตูเดิมที่ชำรุดหายไป รูปแบบดั้งเดิมไม่ปรากฏข้อมูลแน่ชัด (ข้อมูลจากการสัมภาษณ์ชุมชน เมื่อวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ. 2566)

[6] แน่งน้อย ศักดิ์ศรี และคณะ. องค์ประกอบทางกายภาพ กรุงรัตนโกสินทร์. กรุงเทพ: จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. 2534

[7] ชินดนัย ไม้เกตุ, หฤษฎ์ แสงไพโรจน์, และกรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์. การสำรวจและรวบรวมข้อมูลวังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ วันที่ 5 มีนาคม พ.ศ.2566.

[9] สร้างขึ้นเมื่อวันที่ 4 มีนาคม พ.ศ. 2450 (ชินดนัย ไม้เกตุ และคณะ, เพิ่งอ้าง)

[10] เมื่อวันที่ 29 สิงหาคม พ.ศ. 2491 (เพิ่งอ้าง)

[11] โรงเรียนอำนวยศิลป์ พระนคร. เข้าถึงได้ http://www.ans44-jarnbin.com/Company%20Profile4.html. เข้าถึงเมื่อ 1 มีนาคม พ.ศ.2566

[12] ครอบครัวทังสุบุตร. (2512) ครูเอิบ ทังสุบุตร (40ปี แห่งความหลัง) ที่ระลึกในงานพระราชทานเพิลงศพ คุณเอิบ ทังสุบุตร. กรุงเทพ: กรุงเทพการพิมพ์.

[13] ข้อมูลจากการสัมภาษณ์ชุมชน เมื่อวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ. 2566

[14] เท่าที่สืบค้นไม่แน่ชัดว่าเริ่มกิจการในปีใด โดยมี นางอุไรวรรณ ภูมิรัตน์ เป็นอาจารย์ใหญ่ (การสัมภาษณ์ อุไรวรรณ ภูมิรัตน์ อาจารย์ใหญ่โรงเรียนเลิศประสาทวิชา เมื่อวันที่ 21 ธันวาคม 2523 อ้างถึงใน วรพจน์ วีรพลิน, พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธุ์ : พระประวัติและผลงานที่เกี่ยวกับหอสมุดแห่งชาติ. มปป. อ้างถึงใน ชินดนัย ไม้เกตุ และคณะ, อ้างแล้ว.

","en-US":"

“Renaissance of Place – กาลเปลี่ยนผ่านทางศิลปะและการเปลี่ยนแปลงรูปร่างหน้าที่ของสถาปัตยกรรม พื้นที่ และเมือง แม้ว่าแปรเป็นอื่น ก็ยังคงสืบทอดความรู้สึกความทรงจำดั้งเดิมแห่งพื้นที่นั้นไว้”

ภาพตำหนักหลังเล็ก วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ พ.ศ.2566

The Renaissance

Siam Renaissance ณ ถนนบำรุงเมือง

ที่มา สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ หอพระสมุดวชิรญาณ

วาทกรรมที่เปลี่ยนแปลง จาก “บ้านหลวง” มาสู่ “วัง”

ภาพถ่ายทางอากาศบริเวณถนนบำรุงเมือง ชุดวิลเลี่ยม ฮันท์ พ.ศ.2489

ที่มา หอจดหมายเหตุ

กลุ่มวังสำราญราษฎร์ ละแวกบ้านยุคใหม่ (modern village)

กาลเปลี่ยนผ่าน วังหนึ่งเดียวที่เหลืออยู่บนถนนบำรุงเมือง

ภาพล่าง ภายในชั้นสองของตำหนักหลังเล็ก วังกรมพระสมมตอมรพันธุ์ พ.ศ.2566

การเปลี่ยนแปลง พื้นที่เรียนของลิงน้อยในวัง

ภาพถ่ายทางอากาศราวปี พ.ศ. 2501 ยังคงปรากฏพระตำหนักใหญ่และพระตำหนักเล็ก

ที่มา กรมแผนที่ทหาร

ชุมชนวังกับความทรงจำเดิม ภาพซ้อนกับวิถีชุมชนจีวรพระ

อ้างอิงและบรรณานุกรม

[9] สร้างขึ้นเมื่อวันที่ 4 มีนาคม พ.ศ. 2450 (ชินดนัย ไม้เกตุ และคณะ, เพิ่งอ้าง)

[10] เมื่อวันที่ 29 สิงหาคม พ.ศ. 2491 (เพิ่งอ้าง)

[13] ข้อมูลจากการสัมภาษณ์ชุมชน เมื่อวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ. 2566