{"th-TH":"

“บางกอกน้อย” เป็นย่านที่คุ้นหูของใครหลายคน บ้างรู้จักผ่านประวัติศาสตร์ ชื่อเขตการปกครอง สถานที่สำคัญ และคงมีจำนวนไม่น้อยที่รู้จักผ่านบทประพันธ์ “คู่กรรม” ของ ทมยันตี ซึ่งใช้เหตุการณ์ช่วงสงครามมหาเอเชียบูรพา (พ.ศ.2484-2488) โดยมีฉากหลังของเรื่องราวเป็นลำคลอง เรือกสวน ท่าเรือข้ามฟาก และสถานีรถไฟบางกอกน้อย อันเป็นฉากในตำนานรักท่ามกลางไฟสงครามและระเบิด ระหว่าง อังศุมาลิน ลูกสาวทหารเรือและชาวสวนในย่านนี้ กับ โกโบริ ทหารหนุ่มชาวญี่ปุ่น

อาณาเขตทางความรู้สึกของชาวบางกอกน้อยเริ่มตั้งแต่ ปากคลองบางกอกน้อย ที่แยกจากแม่น้ำเจ้าพระยาบริเวณฝั่งธนบุรีตรงข้ามมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ ผ่านชุมชน วัด มัสยิด สวนผลไม้ ที่เรียงรายทั้งฝั่งเหนือและฝั่งใต้ไปจนถึงวัดสุวรรณคีรี (วัดขี้เหล็ก) ซึ่งจะมีทางแยกไปคลองชักพระ รวมเป็นระยะทางราว 3 กิโลเมตรเศษ ลำคลองสายประวัติศาสตร์แห่งนี้เป็นลำน้ำเจ้าพระยาเดิม ซึ่งคดเคี้ยวไปตามสวน ผืนดินบริเวณโรงพยาบาลศิริราช ฝั่งวังหลัง และมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ฝั่งท่าพระจันทร์ เคยเป็นผืนเดียวกันมาก่อน สันนิษฐานว่ามีการตั้งถิ่นฐานของชาวบ้านอยู่ก่อนแล้วตั้งแต่สมัยอยุธยา จนกระทั่งเกิดการขุดคลองลัดบางกอกขึ้น ในสมัยสมเด็จพระไชยราชาธิราช (พ.ศ.2065) จากหน้าวัดดุสิดารามจนถึงป้อมวิไชยประสิทธิ์ พระราชวังเดิม จึงทำให้เกิดเป็นแม่น้ำเจ้าพระยาที่แบ่งฝั่งพระนครและฝั่งธนบุรีดังที่เห็นในปัจจุบัน ลำน้ำเจ้าพระยาสายเก่าจึงเปลี่ยนบทบาทเป็นคลองบางกอกน้อย และคลองบางกอกใหญ่ ที่มีอายุร่วม 500 ปี

บริเวณปากคลองบางกอกน้อยฝั่งเหนือ นอกจากด้านที่ติดลำคลองแล้ว ในอดีตเคยเป็นสวนผลไม้หนาแน่น ไปจรดชุมชนที่ติดกับคลองบางยี่ขัน มีการตั้งถิ่นฐานของสังคมแบบหพุวัฒนธรรม ประกอบด้วย ชาวไทย ชาวจีน และชาวมุสลิม

บทประพันธ์นิราศที่เดินทางผ่านคลองบางกอกน้อยในสมัยรัชกาลที่ 4-5 กวีได้บรรยายภาพความคึกคักของผู้คนและเรือนแพร้านค้าจำหน่ายสิ่งของต่าง ๆ เป็นตลาดใหญ่ เนื่องจากเป็นเส้นทางสำคัญในการสัญจรไปตามชุมชนและเมืองอื่น ๆ ตามทางน้ำ จากการสัมภาษณ์ชาวบางกอกน้อยที่ตั้งถิ่นฐานในบริเวณฝั่งเหนือ ที่เกิดตั้งแต่ พ.ศ.2473-2508 ปัจจุบันมีอายุระหว่าง 60-92 ปี ได้สะท้อนภาพที่อยู่อาศัย อาชีพ และวิถีชีวิตชุมชนบางกอกน้อยในบริเวณต่างๆ ในช่วงครึ่งศตวรรษที่ผ่านมา ดังนี้

ชาวบางกอกน้อยฝั่งเหนือ ย่านวัดดุสิดารามและมัสยิดหลวงอันซอริซุนนะห์

ท่าน้ำหน้าวัดดุสิดาราม ชุมชนบ้านเป็ดและคลองน้ำปลา

วัดดุสิดาราม สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นตั้งแต่สมัยอยุธยา ซึ่งด้านหน้าของพระอุโบสถสัมพันธ์กับทิศทางลำน้ำเจ้าพระยาสายเก่า ได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์ในสมัยรัตนโกสินทร์เรื่อยมา จากซุ้มประตูทางเข้าหน้าพระอุโบสถ เดิมมีศาลาอเนกประสงค์ที่สร้างติดกับระเบียงคด ราว พ.ศ.2500 (ชาวบ้านเรียกลำลองว่า ‘ศาลาห้าร้อย’) ใช้เป็นที่บำเพ็ญกุศลและงานอเนกประสงค์ต่างๆของทางวัด เมื่อผ่านลานโพธิ์ซึ่งเป็นลานกว้างหน้าพระอุโบสถ ในอดีตจะมีเจดีย์รูปทรงต่างๆ อยู่ในบริเวณ รวมทั้งเจดีย์ปลา และมีทางเดินไปยังท่าน้ำริมแม่น้ำเจ้าพระยา อาจารย์ละออง อัมพะวัต คนเก่าแก่ในชุมชนเล่าว่า เดิมทีท่าน้ำเป็นขั้นบันไดแบบปูน แต่คาดว่าได้รับความเสียหายจากช่วงสงคราม จึงเปลี่ยนเป็นสะพานไม้ยาวลงไปจรดแม่น้ำ ที่ท่าน้ำวัดดุสิดารามนั้นรู้จักกันในชื่อ ‘ท่ายายแล่ม’ เนื่องจากมีคุณยายแฉล้มเป็นคนคุมท่าและเก็บเงินสำหรับเรือข้ามฟากไปฝั่งพระนคร ที่ท่าน้ำแห่งนี้ยังเคยเป็นที่จอดแพของชาวบ้านที่อพยพจากพระนครศรีอยุธยา ปทุมธานี มาตั้งรกรากที่บางกอกน้อย และกลายเป็นคนหน้าวัดดุสิต บริเวณฝั่งพระนครที่อยู่ตรงข้าม เป็นอาณาเขตของพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า), ท่าช้างวังหน้า และ โรงกษาปณ์ (ปัจจุบันคือหอศิลป์เจ้าฟ้า) ชุมชนที่ปลูกบ้านเรือนอยู่บริเวณหลังโรงกษาปณ์ ได้อพยพย้ายข้ามฝั่งมาตั้งบ้านเรือนที่คลองวัดดุสิต เมื่อก่อสร้างโรงเรียนมัธยมวัดดุสิตจึงย้ายมาอยู่บริเวณใกล้กับลานโพธิ์และเจดีย์ปลา และประกอบอาชีพขายเป็ดพะโล้ ซึ่งไปซื้อเป็ดจากผู้ค้าส่งมาประกอบเป็นอาหารเพื่อนำไปจำหน่ายที่ตลาดนัดสนามหลวง จึงเป็นที่มาของชุมชนบ้านเป็ด และคลองวัดดุสิดารามนี้ชาวบ้านในยุคสงครามโลกเรียกว่าคลองโรงเลื่อย เนื่องจากมีโรงเลื่อยไม้ตั้งอยู่บริเวณปากคลอง ใกล้กับชุมชนแขกฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยา ในเวลาต่อมาเรียกกันอย่างลำลองว่า ‘คลองน้ำปลา’ ด้วยมีการประกอบกิจการจำหน่ายน้ำปลาที่บรรจุลงไหซองอยู่ในแถบนี้

เจดีย์บรรจุอัฐิของตระกูลต่าง ๆ ในพื้นที่วัดดุสิดาราม

คลองขนมจีนและสะพานโพธิ์

หากมองจากแม่น้ำเจ้าพระยาจากบริเวณท่าน้ำไปยังหน้าพระอุโบสถวัดดุสิดาราม ฝั่งขวามือจะเป็นคลองวัดดุสิต (ต่อมาเรียกชื่อคลองโรงเลื่อย และคลองน้ำปลา) ฝั่งซ้ายมือก่อนถึงปากคลองบางกอกน้อย มีลำคลองสายสำคัญของชุมชนคือ คลองขนมจีน เป็นลำคลองสั้นๆ ความยาวประมาณ 750 เมตร เริ่มจากฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาไปตามชุมชนและโค้งออกไปบรรจบกับคลองบางกอกน้อยใกล้กับอู่เรือพระราชพิธี ที่คลองขนมจีนเมื่อขึ้นจากท่าน้ำหน้าวัดดุสิดาราม เลี้ยวมาฝั่งซ้าย จะมีสะพานข้ามคลองเป็นสะพานไม้สูง ๆ บริเวณเชิงสะพานเป็นตลาดของชุมชนแผงขายของและห้องแถวไม้จำนวนมาก ด้านเหนือคลองขนมจีนฝั่งเชิงสะพานเป็นที่ตั้งของร้านก๋วยเตี๋ยวตาฮวด ซึ่งเป็นร้านโด่งดังขึ้นชื่อสำหรับชุมชน นอกจากก๋วยเตี๋ยวแล้วยังมีกิจการเช่าเรือบดให้กับเด็กในชุมชนไว้พายเล่นตามคลอง สนนราคาชั่วโมงละ 2 บาท เชิงสะพานฝั่งใต้เป็นบ้านของคุณพระนิมิตรสุวรรณเลขา-คุณนายบาง ถัดไปเป็นบ้านของพลเรือตรี หลวงสุวิชานแพทย์ นอกจากรับราชการแล้วยังมีความเชี่ยวชาญพิเศษในด้านโหราศาสตร์และเป็นผู้หาฤกษ์วันเปิดดำเนินกิจการและตั้งศาลท้าวมหาพรหม โรงแรมเอราวัณ

คลองขนมจีน ถ่ายจากบนสะพาน

วัดภุมรินทร์ราชปักษี

ตั้งอยู่ด้านหลังของวัดดุสิดาราม ด้านเหนือมีคลองวัดดุสิตขนาบ เป็นวัดร้างที่ยุบรวมเข้ากับวัดดุสิดารามในสมัยรัชกาลที่ 6 จากสถาปัตยกรรมที่ปรากฏสันนิษฐานว่าเป็นวัดโบราณสมัยกรุงศรีอยุธยา เนื่องจากฐานของพระอุโบสถและพระวิหาร มีการแอ่นโค้งแบบท้องสำเภาซึ่งเป็นที่นิยมในสมัยอยุธยาตอนปลาย บริเวณวัดแห่งนี้เป็นที่ต่ำกว่าถนนในปัจจุบัน เดิมลานวัดเป็นลานกว้างมีชาวจีนปลูกโรงย้อมผ้ามะเกลือที่ริมคลอง ซักล้างผ้าที่ย้อมบริเวณคลองวัดดุสิต และตากผ้ามะเกลือที่ลานวัดภุมรินทร์ เนื่องจากมิได้เป็นพื้นที่ปฏิบัติศาสนกิจ จึงเป็นที่พักผ่อนระหว่างวันของชุมชน และในบางครั้งใช้เป็นพื้นที่ประลองของเซียนหมากรุกที่เล่นกันข้ามวันข้ามคืน

ป่าช้าวัดดุสิดาราม

ปัจจุบันเป็นพื้นที่ฌาปนกิจของทางวัด มีการสร้างเมรุ ศาลาสวดพระอภิธรรม และอาคารประกอบต่างๆ และลานจอดรถ สมัยก่อนบริเวณลานหน้าพระอุโบสถและลานกว้างนี้ เป็นพื้นที่อเนกประสงค์ของชุมชน เป็นที่วิ่งเล่นสำหรับเด็ก ๆ เป็นที่ตั้งเมรุลอย สำหรับงานศพของผู้มีบรรดาศักดิ์ และเป็นที่ตั้งของเชิงตะกอนสำหรับการเผาศพแบบโบราณ ลานจอดรถในปัจจุบันจะมีต้นก้ามปูสูงใหญ่ซึ่งเป็นต้นไม้เก่าแก่ของชุมชน ในอดีตบริเวณนี้จะมีกอไผ่สูง ซึ่งเวลาลมพัดแรงทำให้กอไผ่เสียดสีกัน เกิดเป็นเสียงที่ชวนวังเวง ในเวลาพลบค่ำหากไม่จำเป็นอย่างที่สุดแล้ว เด็กๆหรือแม้แต่ผู้ใหญ่บางคน ก็ไม่กล้าที่จะเฉียดกรายเข้าใกล้พื้นที่แห่งนี้ เนื่องจากกิตติศัพท์ของความ “ดุ” ในสิ่งที่มองไม่เห็น บ้างมาในรูปแบบเงาดำ ผู้หญิงผมยาว หรือเงานั่งสูบบุหรี่ข้างต้นระกำ ซึ่งหากจำเป็นต้องผ่าน จะคอยสังเกตว่ามีเพื่อนร่วมทางเดินผ่านไปมาหรือไม่ เพื่อที่จะได้วิ่งไปธุระอีกฝั่งด้วยความอุ่นใจ

ชุมชนฝั่งริมคลองบางกอกน้อย

จากคลองขนมจีนซึ่งเป็นคลองวัดดุสิดารามฝั่งใต้ มาจรดคลองบางกอกน้อย ล้วนแต่เป็นบ้านเรือนที่พักอาศัยตลอดทั้งริมแม่น้ำเจ้าพระยา และสองข้างทางของตรอกที่ขนานไปกับคลองบางกอกน้อย เมื่อลงจากสะพานโพธิ์ หันหน้าไปทางโรงพยาบาลศิริราช ฝั่งซ้ายเป็นบ้านของสกุล ฐาปนดิลก ในอดีตทำสวนผลไม้และมีชาวสวนที่มีความเชี่ยวชาญจากเมืองจีนเป็นผู้ช่วย และยังเป็นแหล่งกำเนิดกุหลาบพันธุ์สีม่วงของย่านนี้ เมื่อเดินไปตามตรอกเล็กๆจะเจอทางโค้ง ซึ่งบริเวณหัวโค้งเป็นที่ตั้งร้านขายของชำ ของคุณยายประดับ จำหน่ายสบู่ ยาสีฟัน ของใช้จิปาถะ และลูกค้าบางส่วนเป็นคนที่ทำงานโรงเหล้าฯที่อาศัยตรอกทางเดินเพื่อผ่านไปยังฝั่งบางยี่ขัน ช่วงปากคลองบางกอกน้อยเป็นพื้นที่สำคัญสำหรับเข้าออก มีเรือสัญจรผ่านอยู่เสมอ มีทั้งเรือข้ามฟากที่ไปฝั่งพระนคร เพื่อต่อเรือไปพื้นที่อื่นๆ หรือต่างจังหวัด และเรือข้ามฟากไปฝั่งสถานีรถไฟบางกอกน้อย (ปัจจุบันเป็นพิพิธภัณฑ์ศิริราชพิมุขสถาน) จากความทรงจำของชาวบางกอกน้อย บ่อยครั้งที่เรือมักจะมาล่มบริเวณปากคลอง เช่น เรือบรรทุกสัมภาระของคณะงิ้ว ที่จะมาเล่นในงานประจำปีหลวงพ่อโบสถ์น้อย วัดอมรินทราราม บ้างก็ว่าเป็นเพราะคนต่างถิ่นที่ไม่ทราบธรรมเนียม ไม่ได้จุดธูปบอกสิ่งศักดิ์สิทธิ์ อันได้แก่รูปปั้นสิงโตหินที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ท่าพระจันทร์ ที่เชื่อกันว่ามีสิงโตหินอีกตัวหนึ่งจมอยู่ใต้แม่น้ำ

บ้านเรือนริมคลองบางกอกน้อย ประกอบไปด้วยบ้านของขุนนาง-ข้าราชการชาวไทยและชาวมุสลิม ถัดจากปากคลองเข้ามาเป็นบ้านของขุนลิขิตสุรการ (ตั้ง ทรรพวสุ) อดีตข้าราชการซึ่งเป็นผู้ที่อยู่ในเหตุการณ์พาปรีดี พนมยงค์ หลบหนีจากฝั่งถนนพระอาทิตย์ข้ามฟากมาบางกอกน้อย, บ้านของพระบริภัณฑ์ยุทธกิจ (พลเอก เภา เพียรเลิศ) อดีตราชบัณฑิตกิตติมศักดิ์และรัฐมนตรีสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม, มัสยิดหลวงอันซอริซุนนะห์และชุมชนชาวมุสลิม ที่ได้รับพระราชทานที่โรงเรือและอู่ซุงหลวงจากรัชกาลที่ 5 เพื่อแลกกับที่ดินของมัสยิดฝั่งใต้ ซึ่งจะต้องใช้เป็นที่ตั้งของสถานีรถไฟไป จ.เพชรบุรี ชุมชนมุสลิมมีชื่อเสียงด้านการทำที่นอนบางกอกน้อย ที่นอนราชเทวี และอาหารมุสลิมลักษณะเฉพาะ เช่น ข้าวหมกสามสี, ขนมปังยาสุม ที่ผสมผสานระหว่างอาหารอาหรับกับอาหารไทย, บ้านสกุล สุคนธมัต ตั้งอยู่ระหว่างที่ดินของมัสยิดหลวงฯ และอู่เรือพระราชพิธี ซึ่งอยู่ร่วมกันเป็นครอบครัวใหญ่ กว่า 17 หลังคาเรือน ในพื้นที่เดียวกัน ต้นตระกูลสืบเชื้อสายมาจากพระยาเทพาธิบดี (ชื่น), หลวงพิบูลย์สมบัติ (จอน) ซึ่งในรุ่นของท่านช่วย (บุตรชายรองอำมาตย์โท ขุนพิบูลย์สมบัติ) และ คุณยายเฉลา สุคนธมัต (กัลยาณมิตร) อดีตข้าหลวงในพระองค์เจ้าหญิงเจริญศรีชนมายุ ได้พาครอบครัวอพยพหนีภัยสงครามไปอยู่ที่วัดเขาบางทราย จ.ชลบุรี และร่วมขบวนเสรีไทย ซึ่งพลเรือตรีสังวร สุวรรณชีพ เป็นหัวหน้ากองกำลัง เมื่อสงครามสงบได้ย้ายกลับมาที่บ้านบางกอกน้อย แต่บ้านเรือนเสียหายจึงต้องอยู่เรือนแพที่ขอยืมจากกรมชลประทาน นอกจากนี้ยังมีกลุ่มบ้านเรือนอีกจำนวนหนึ่งถัดจากอู่เรือพระราชพิธี ซึ่งในอดีตตั้งอยู่บนเกาะขนาดเล็ก ริมคลองบางกอกน้อยฝั่งเหนือ ต่อมาเกิดการสร้างเขื่อนริมตลิ่งเพื่อกันคลื่นจากเรือยนต์ที่ใช้สัญจร ทำให้ดินบนเกาะค่อยๆถูกกระแสน้ำเซาะออกไป จนเหลือเพียงเสาบ้านที่ปักอยู่ในน้ำ จากการสัมภาษณ์ทราบว่าเป็นที่ดินของกรมธนารักษ์ซึ่งเคยเช่ามาแต่เดิม ชาวบางกอกน้อยต่างคุ้นชินกับสายน้ำและการสัญจรไปมาทางเรือ นักเรียนโดยสารเรือไปเรียนโรงเรียนต่างๆ ในคลอง เช่น โรงเรียนวัดนายโรง โรงเรียนวัดสุวรรณฯ แม่ค้าพายเรือขายของตั้งแต่ปากคลองไปถึงในสวน ทะลุบางเชือกหนัง บางระมาด เป็นต้น

ปัจจุบันชุมชนย่านบางกอกน้อย ยังคงมีความพยายามรักษาความสามัคคีและความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน เนื่องจากผ่านร้อนผ่านหนาว ผ่านยุคสวนผลไม้ สงคราม และการเวนคืนที่ดินต่างๆมาด้วยกัน แต่ด้วยเหตุปัจจัยของยุคสมัย การเปลี่ยนผ่านของคนรุ่นแล้วรุ่นเล่า ภาวะโรคระบาด ทำให้เกิดข้อจำกัดของการสร้างปฏิสัมพันธ์และกิจกรรมเชิงสาธารณะ รวมถึงการละเล่นเชิงความเชื่อและจิตวิญญาณ เช่น ผีลอบ แม่ศรี ลิงลม กำลังจะสูญหาย พื้นที่ส่วนใหญ่ที่เคยเป็นเรือกสวนได้พัฒนาเป็นที่อยู่อาศัยจนเกือบหมด ยังคงเหลือร่องสวนอยู่ในบ้านส่วนบุคคลเพียงบางแห่ง ซึ่งจะกลายเป็นประวัติศาสตร์ในยุคต่อไป การสัมภาษณ์ความทรงจำชาวบางกอกน้อยที่เกิดขึ้นกว่า 80 ปีและการจัดงาน “วัดร้างกับพื้นที่ชุมชน” ในครั้งนี้ จึงเป็นส่วนหนึ่งที่สำคัญในการขับเคลื่อนลมหายใจของชุมชนให้ปรากฎหลักฐานและสามารถต่อยอดร่วมกับกิจกรรมอื่นๆที่จะเกิดขึ้นโดยคนรุ่นใหม่ในอนาคต

บทความโดย อาจารย์พิเชฐ ธิถา

อาจารย์ประจำภาควิชาศิลปสถาปัตยกรรม

คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร

","en-US":"