{"th-TH":"

กิจกรรม Unfolding Bangkok เปิดประสบการณ์ใหม่กรุงเทพมหานคร Hidden Temple เปิดประสบการณ์ท่อง 5 วัดลับย่านฝั่งธนฯ

สำนักงานส่งเสริมเศรษฐกิจสร้างสรรค์ (องค์การมหาชน) ร่วมกับ Urban Ally และศูนย์ข้อมูลสถาปัตยกรรมไทย คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์มหาวิทยาลัยศิลปากร ร่วมกับมิตรเมืองและภาคีเครือข่าย ชวนทุกท่านร่วมกิจกรรม Unfolding Bangkok | Hidden Temple เปิดประสบการณ์วัดลับย่านฝั่งธนฯ ในพื้นที่วัดย่านบางยี่เรือ-ตลาดพลู ระหว่างวันที่ 12-20 พฤศจิกายน 2565 ภายใต้แนวคิด จาริกแสวงบุญ

แนวคิด สมมติสถาน “จาริกแสวงบุญ”

ในสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ คติในการสร้างวัดและ/หรืออาคารโดยสมมติว่าเป็นสถานที่สำคัญที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้าตามความในคัมภีร์ ส่วนหนึ่งเป็นคตินิยมของชนชั้นกษัตริย์ที่สร้างขึ้นเพื่อแสดงบทบาทธรรมราชาของตน ส่วนเจ้านาย ขุนนาง มาจนถึงประชาชนสร้างขึ้นเพราะปรารถนาชีวิตที่สมบูรณ์ทั้งในช่วงเวลาที่เกิดเป็นมนุษย์ จนเป็นเทวดา กระทั่งสมปรารถนาในนิพพาน คตินี้ทวีความนิยมเพราะความศรัทธาของสงฆ์และฆราวาสที่มีต่อสถานสำคัญดังกล่าวว่า หากได้จาริกแสวงบุญไปนมัสการถึงที่แล้ว ย่อมได้บุญมาก ทว่าแต่ละสถานอยู่ห่างไกล ยากลำบากเกินกว่าที่ชาวสยามทั่วๆ ไปในสมัยต้นกรุงฯ-ต้นรัชกาลที่ 5 จะเดินทางเข้าถึง แม้แต่ในกรณีที่ใกล้ที่สุด คือรอยพระพุทธบาทที่เขาสัจจพันธ์ สระบุรี การเดินทางไปสักการะก็ทำได้เพียงบางฤดู และต้องตระเตรียมความพร้อมอย่างมาก (อ้างอิง 1) ยิ่งหากเป็นการจาริกแสวงบุญ สัตตมหาสถาน อัฏฐมหาสถานที่อินเดีย โสฬสมหาสถานที่ลังกา ยิ่งแทบเป็นไปไม่ได้ ดังนั้นการสมมติสถานที่สำคัญที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้าขึ้นมาเพื่อให้คนทั่วไปในสมัยนั้น ได้สักการะทดแทน จึงเป็นคตินิยมที่มีบทบาทสนองความศรัทธาของผู้คน ทั้งยังเป็นที่หย่อนใจ และเป็นสถานที่ร่วมกิจกรรมทางวัฒนธรรมของชาวสยาม (อ้างอิง 2)

ย่านบางยี่เรือ ตลาดพลู และคลองบางกอกใหญ่

ตำบลบางยี่เรือ ตามตำนานกล่าวว่าเรียกเพี้ยนมาจากคำว่า “บางยิงเรือ” หมายถึง บริเวณย่านเส้นทางลำน้ำซุ่มยิงเรือเนื่องจากเป็นจุดเชื่อมโยงระหว่างเครือข่ายลำน้ำทางด้านทิศตะวันตกกับเมืองบางกอก จึงเหมาะกับพื้นที่ยุทธศาสตร์ทางทหารของสยาม อีกนัยหนึ่งคำว่า “เรือ” ของชื่อย่านนี้อาจสะท้อนว่าเป็นสถานที่ที่มีเรือมาจอดหนาแน่น(อ้างอิง 3) เหมาะสมจะเป็นแวะพักของเรือ เพราะเป็นบริเวณคุ้งน้ำของคลองบางกอกใหญ่ที่เชื่อมกับคลองด่าน (มหาชัย) ทางด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ซึ่งเชื่อมไปยังเครือข่ายคลองทางด้านทิศตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยาทั้งหมด(อ้างอิง 4)บริเวณบางยิงเรือนี้มีวัดติดกัน 3 แห่ง ได้แก่

หนึ่ง วัดราชคฤห์ มีชื่อเดิมหลายชื่อ ได้แก่ วัดบางยี่เรือใน วัดบางยี่เรือเหนือ วัดวังน้ำวน วัดบางยี่เรือมอญ และวัดมอญ

สอง วัดจันทาราม มีชื่อเดิม คือ วัดบางยี่เรือกลาง หรือ วัดกลาง

และ สาม วัดอินทาราม มีชื่อเดิม คือ วัดบางยี่เรือนอก วัดบางยี่เรือใต้ และวัดบางยี่เรือไทย

วัดทั้งสามอยู่ติดริมคลองบางกอกใหญ่ฝั่งทิศใต้ เรียงจากทิศตะวันตกไปตะวันออกตามลำดับโดยการขนานนามนั้นสัมพันธ์กับเส้นทางลำน้ำตามธรรมชาติของบริเวณที่ราบลุ่มภาคกลาง

การเรียกนาม บางยี่เรือใน-กลาง-นอก มีข้อสันนิษฐานกันว่าเรียกตามความใกล้-ไกลเมืองธนบุรีเดิม (สมัยอยุธยา) บริเวณวัดคูหาสวรรค์(อ้างอิง 5) ส่วนการเรียกนาม บางยี่เรือเหนือ-กลาง-ใต้ เรียกตามลำดับที่แม่น้ำเจ้าพระยาสายเก่าไหลผ่านลงมาจากเหนือลงใต้ตามลำดับ

ที่วัดราชคฤห์ ถูกเรียกว่า “วัดมอญ”(อ้างอิง 6) เนื่องจากเป็นชุนชนชาวมอญ ดูแลโดยนายกองชาวมอญในสมัยอยุธยา จนร้างไปในสมัยเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 2 ต่อมาจึงมีชุมชนชาวมอญที่อพยพมาจากกรุงศรีอยุธยามาตั้งถิ่นฐานอีกครั้งหนึ่งในสมัยธนบุรี

นอกจากบางยี่เรือ ย่านนี้ยังมีอีกชื่อว่า ตลาดพลู เนื่องจากมีชาวมุสลิมจากคาบสมุทรภาคใต้ที่ย้ายเข้ามาตั้งแต่ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ได้ริเริ่มการทำสวนพลู ต่อมาทั้งชาวมุสลิมและชาวจีนต่างทำสวนพลูจนเป็นอาชีพที่แพร่หลาย เกิดเป็นตลาดซื้อขายพลู จนเป็นชื่อที่เรียกว่า "ตลาดพลู" จนกระทั่งปัจจุบัน

จุดสังเกตสำคัญ สมมติสถานย่านบางยี่เรือ-ตลาดพลู

วัดอินทาราม

เป็นวัดเก่าสมัยอยุธยาที่มีพัฒนาการเรื่อยมาจนถึงสมัยธนบุรีและรัตนโกสินทร์ กระทั่งประมาณช่วงพ.ศ.2386-2388 ในสมัยรัชกาลที่ 3 วัดถูกปฏิสังขรณ์ครั้งใหญ่โดยพระยาศรีสหเทพ (ทองเพ็ง)(อ้างอิง 7) สมัยปฏิสังขรณ์ครั้งนี้มีการสร้างสมมติสถานที่สำคัญที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้า ได้แก่ (อ้างอิง 8)

วิหารรายประดิษฐานรอยพระพุทธบาท น่าจะหมายถึงที่ยอดเขาสุมนกูฏ เพราะลักษณะประดิษฐานรอยพระพุทธบาทบนฐานที่ทำเหมือนตั้งบนยอดเขามอ โดยจิตรกรรมฝาผนังภายในวิหารแสดงภาพการจาริกแสวงบุญของภิกษุสยามในสมัยรัชกาลที่ 2 และผู้คนในลักษณะเดินทางวนขวาขึ้นไปสักการะรอยพระพุทธบาทบนยอดเขาสุมนกูฏ ทำให้พุทธศาสนิกชนที่เข้าไปในวิหารรายนี้ สมมติได้ว่าขึ้นไปแสวงบุญและสักการะรอยพระพุทธบาทบนเขาสุมนกูฏ ลังกา ตามรอยเส้นทางพระภิกษุสยามในสมัยรัชกาลที่ 2

รอยพระพุทธบาทบนฐาน

วิหารรายตอนถวายพระเพลิง หมายถึงที่เหตุการณ์ถวายพระเพลิงพระสรีระที่เมืองกุสินารา เนื่องจากภายในอาคารนั้นประดิษฐานหีบทองและพระบาทยื่น ซึ่งมีประติมากรรมรูปพระมหากัสสปและพระสาวกอีก 2 องค์นั่งต่อแถวไหว้พระบาทอยู่ และจิตรกรรมฝาผนังภายในวิหารแสดงการต่อแถวเวียนซ้ายเพื่อสักการะพระสรีระของพระพุทธเจ้าในเหตุการณ์ถวายพระเพลิงทำให้พุทธศาสนิกชนที่เข้าไปในวิหารรายนี้ สมมติได้ว่าเข้าไปร่วมต่อแถวถวายพระเพลิงพระสรีระ และอยู่ในเหตุการณ์อัศจรรย์ที่พระมหากัสปไหว้พระบาทพระพุทธเจ้าที่แหวกหีบทองออกมา

วิหารรายตอนถวายพระเพลิง วัดอินทาราม

วิหารรายประดิษฐานพระนอนปางสีหไสยา น่าจะหมายถึงพระพุทธเจ้าสีหไสยาในคันธกุฎี เนื่องจากจิตรกรรมฝาผนังภายในวิหารเป็นภาพเครื่องเรือนต่างๆ ทำให้พุทธศาสนิกชนที่เข้าไปในวิหารรายนี้ สมมติว่าได้เข้าเฝ้าพระพุทธเจ้าขณะดำรงพระชนม์อยู่

วิหารรายประดิษฐานพระนอนปางสีหไสยา วัดอินทาราม

วัดราชคฤห์

เป็นวัดเก่าสมัยอยุธยาที่มีพัฒนาการเรื่อยมาจนถึงสมัยธนบุรีและรัตนโกสินทร์เช่นกัน มีโบราณสถานสำคัญเป็นนจุดหมายตา คือ ภูเขาจำลอง หรือที่เรียกกันว่า เขามอ ซึ่งถือเป็นเขามอที่เก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งในสมัยรัตนโกสินทร์ที่ยังคงเหลืออยู่ สร้างเป็นสมมติสถานสถานที่สำคัญที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้า โดยมีพัฒนาการดังนี้ (อ้างอิง 9)

สมัยที่ 1 พ.ศ.2334 เจ้าพระยาพระคลัง (หน) สร้างเพื่อประดิษฐานพระธาตุเจดีย์เป็นศูนย์กลางบนยอดเขา และเป็นประธานของวัด มุ่งหมายให้บรรลุนิพพานในอนาคตกาล โดยประทับความหมายอันเป็นมงคล ศักดิ์สิทธิ์ และสุนทรียภาพของภูเขาคิชฌกูฏท่ามกลางอุทยานซ้อนกับความหมายของสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ที่มีป่าหิมพานต์รายรอบลงไปตามคตินิยมและโลกทัศน์ของชนชั้นนำในสมัยรัชกาลที่ 1

สมัยที่ 2 พ.ศ.2342 ในรัชกาลเดียวกัน เจ้าพระยาพระคลัง (หน) ได้สร้างมณฑปประดิษฐานรอยพระพุทธบาทและพระพุทธฉายจำลองเป็นประธานใหม่ของวัด ซึ่งอาจสื่อถึงรอยพระพุทธบาทและพระพุทธฉายที่เขาปถวี

สมัยที่ 3 ในช่วงรัชกาลที่ 4 – ประมาณต้นรัชกาลที่ 5 เมื่อคติรอยพระพุทธบาท ที่เขาสัจจพันธุ์คีรี สระบุรี ได้ทวีความนิยมมากขึ้นในสังคมสยาม จึงค่อย ๆ เกิดการเปลี่ยนรูปและคติสัญลักษณ์ของภูเขาจำลองใน ซึ่งเป็นการบูรณะที่สะท้อนความหมายของ “พระบาทใหญ่” ที่สระบุรี สมมติลงไปใน “พระบาทแทน” วัดราชคฤห์ การปรับเปลี่ยนนั้น ได้แก่ การสร้างเทวรูปเขาตกและศาล บันไดนาค ยักษ์คู่ ดาบสและอาศรม โดยฝีมือช่างท้องถิ่น และแปลงความหมายขององค์ประกอบเดิมสมัยรัชกาลที่ 1 ให้สอดรับกับคตินิยมใหม่นี้

สมัยที่ 4 ตั้งแต่ประมาณปี 2475 จนถึงปัจจุบัน มีการสร้างองค์ประกอบต่างๆ เรื่อยมาตามยถากรรมจนกระทั้งภูเขาจำลองมีสภาพทรุดโทรม

จากประวัติศาสตร์และเกร็ดความรู้นี้ นำมาสู่โจทย์สำหรับให้แก่นักสร้างสรรค์ในการตีความใหม่เพื่อสร้างสรรค์งานออกแบบที่เป็น showcase สำคัญในงาน Unfolding Bangkok- Hidden Temple โดยประยุกต์ใช้เทคนิคภาพเคลื่อนไหวและฉายภาพลงบนจิตรกรรมฝาผนัง และประติมากรรมในวิหารรายวัดอินทาราม และงานออกแบบไฟส่องสว่างทางสถาปัตยกรรมเพื่อส่งเสริมเอกลักษณ์และเรื่องราวของเขามอ ณ วัดราชคฤห์ รวมทั้งพื้นที่ภายในวัดอินทารามและวัดจันทารามอีกด้วย

ผู้สนใจสามารถเข้าร่วมชม showcase นี้ได้ทุกวัน ตั้งแต่เวลา 16.00-21.00 น (ช่วงเวลา 16.00-18.00 มีเฉพาะกิจกรรมในวัดอินทาราม) และกิจกรรมอื่นๆ อีกมากมายในช่วงวันเสาร์-อาทิตย์ที่ 12-13 และ 19-20 พฤศจิกายน 2565

เขามอ วัดราชคฤห์

เนื้อหาและข้อมูลโดย อาจารย์สิริเดช วังกรานต์

อ้างอิงข้อมูล

1. รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง, “เจดียสถานกลุ่มโสฬสมหาสถานของศรีลังกาในสมุดภาพไตรภูมิสมัยอยุธยาถึงสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น,” ใน ความคิด ความหมาย ความเชื่อของการจาริกแสวงบุญยังสถานที่ศักดิ์ทธิ์, 78-112.

2. สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, “ภาคผนวก 3 เทศกาลพระบาท,” ในบทความปกิณกะเรื่องดีๆ ธนบุรีน่ารู้ (กรุงเทพฯ: วัดราชคฤห์, 2557), 60-61.

3. พระพิพิธสาลี; แต่ง, วชิรญาณ; เวปไซต์, โครงนิราศพระพิพิธสาลี โครงนิราศทวาย, เข้าถึงเมื่อ 15 พฤษภาคม 2563, เข้าถึงได้จาก https://vajirayana.org/โคลงนิราศพระพิพิธสาลี/โคลงนิราศทวาย

4. สุจิตต์ วงศ์เทศ, แม่น้ำลำคลองสายประวัติศาสตร์ (กรุงเทพฯ: มติชน, 2539), 15-23.

5. ยิ้ม ปัณฑยางกูร, ประชุมหมายรับสั่งภาคที่ 1 สมัยกรุงธนบุรี ภาคผนวกที่ 2 ตำนานเมืองธนบุรี (กรุงเทพฯ : คณะกรรมการพิจารณาและจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์ สำนักนายกรัฐมนตรี, 2523), 60-61.

6. กรมโยธาเทศบาล, สารโยธาเทศบาล (พระนคร: ห.จ.ก.ศิวพร, 2508), 3.

7. ไขแสง ศุขะวัฒนะ, การศึกษาอิทธิพลของสถาปัตยกรรมจีนที่มีต่อสถาปัตยกรรมในประเทศไทย ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว(ภาค 2) (กรุงเทพฯ: มูลนิธิเจมส์ทอมป์สัน, 2521), 8.

8. สิริเดช วังกรานต์, “การศึกษาการออกแบบสถาปัตยกรรมวิหารพระนอนสมัยต้นรัตนโกสินทร์ถึงสมัยรัชกาลที่ 5” (วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2557). 158-163.

9. สิริเดช วังกรานต์. “การเปลี่ยนรูปและความหมายของภูเขาจำลอง วัดราชคฤห์ ธนบุรี.” หน้าจั่ว ว่าด้วยประวัติศาสตร์สถาปัตยกรรมและสถาปัตยกรรมไทย ปีที่ 17 ฉบับที่ 2 กรกฎาคม - ธันวาคม 2563: 192-240.

","en-US":"